بودای بامیان، بودای فراموش شده در سرزمین افغانستان

در نزدیکی یکی از کوه‌های ماسه‌سنگ جاده ابریشم در شهر باستانی بامیان افغانستان مجسمه‌هایی از بودا وجود داشت. دو مجسمه بودا در میان مجسمه‌های دیگر خودنمایی می‌کرد، چون هم عظمت بیشتری داشت و هم در طراحی و ساخت آن جزئیات زیادی به کار رفته بود. در سال ۲۰۰۱ میلادی دو مجسمه بودا با قدمتی برابر با ۱۵۰۰ سال به دست طالبان تخریب شد که این حرکت بازخوردی جهانی داشت.

آیین بودا یا بودیسم مدت‌زمان طولانی به‌عنوان یکی از مذهب‌های رسمی شبه‌قاره هند و آسیای مرکزی شناخته می‌شد. در اوایل دوره کوشانی در هند در مسیر جاده ابریشم و در نزدیکی افغانستان مجسمه‌های بودای زیادی ساخته شد و صومعه‌ها و زیارتگاه‌هایی برای بودا در این منطقه بنا می‌شد.

زیارتگاه‌هایی بودایی معمولا در کوه ساخته و با دیوارهایی احاطه می‌شدند، یا افراد داخل غار را برای ساختن زیارتگاه استفاده می‌کردند. در داخل غارهای ناحیه بامیان افغانستان نقاشی‌های دیواری و چهره‌های زیادی از بودا پیدا می‌شود.

دو بودای از بین رفته در سال ۲۰۰۱ ارزش تاریخی زیادی داشتند و یکی از آن‌ها ارتفاعی برابر با ۵۳ متر داشت و درواقع یکی از عظیم‌ترین بوداهای این منطقه بود.

دومین بودا ارتفاعی برابر با ۳۶ متر داشت. هر دو بودا در دل صخره‌ها قرار داشتند و امروز به‌وضوح جای خالی بودای عظیم حس می‌شود. بدنه اصلی بودا از صخره‌های ماسه‌سنگ درآمده و نوعی پیکرتراشی داخل کوه صورت گرفته است. نمی‌توان نام نقش برجسته را بر آن گذاشت، چون مجسمه طول و عرض زیادی داشته است.

در قسمت‌هایی از این بودا آثار رنگ‌آمیزی دیده می‌شد که به نظر می‌رسید رنگ‌ها در طول زمان از بین رفته‌اند. صورت با دقت و جزئیات ساخته شده بود که یکی از پادشاهان افغانستان آن را تخریب کرده است.

بخش عمده اطلاعات بوداهای بامیان هند از سفرنامه راهبان چینی در قرن هفتم به دست آمده است. راهبی با نام «هوسان تسانگ» در قرن هفتم به منطقه بامیان سفر می‌کند و از این بودا به‌عنوان بودایی باعظمت با چهره‌ای شاداب و زنده یاد می‌کند.

نکته جالبی که این راهب در سفرنامه به آن اشاره می‌کند، رنگ دو بودای عظیم است؛ اورنگ آن‌ها را طلایی با تزئین‌های سنگی و درخشان توصیف کرده است. بدون شک این منطقه و بوداهای آن، یکی از محبوب‌ترین مکان‌ها برای پیروان مذهب بودا بوده است که به نظر می‌رسد سنگ‌های مجسمه هم به غارت رفته باشد.

در قرن نهم در این منطقه جنگی مذهبی صورت می‌گیرد و حکام مسلمان افغانستان با وجود نمادهای مذهب بودا در سرزمین خود مخالفت می‌کنند. هجدهمین امپراتور مغول و شاه نادر افشار در زمان حکومت خود بارها قصد داشتند تا این بوداها را با خاک یکسان کنند، ولی عظمت این مجسمه‌ها به‌اندازه‌ای بود که آن‌ها توانستند تنها به بخشی از ساختار آن آسیب برسانند.

درنهایت شاه عبدالرحمن خان، یکی از پادشاهان افغانستان موفق شد که چهره بودا را از بین ببرد.

این بودا در طول تاریخ تلخی‌های زیادی چشید، ولی کار در اینجا به پایان نرسید. در سال ۲۰۰۱ رهبر جنبش طالبان اعلام کرد که باید تمام مجسمه‌ها و نمادهای غیر اسلامی از کشور پاک شوند و از بین بروند. به همین ترتیب در ماه مارس سال ۲۰۰۱ طالبان با مواد منفجره پایه‌های مجسمه را سست کردند و بخشی از مواد منفجره را در قسمت بالایی مجسمه قرار دادند و آن را به قطعه‌های ریزی تبدیل کردند.

در سال‌های بعد، «ملاعمر»، رهبر وقت طالبان، از کار خود دفاع کرد و گفت:

من از قبل برنامه‌ای برای نابودی بودای بامیان نداشتم. خارجی‌هایی را می‌دیدم که از من درخواست می‌کردند تا به آن‌ها اجازه دهم به افغانستان بیایند و بودای بامیان را تعمیر کنند و هزینه زیادی برای تعمیر آن متقبل می‌شدند. درحالی‌که میلیون‌ها افغانی گرسنه در این کشور زندگی می‌کرد، آن‌ها به جای کمک‌های بشردوستانه در فکر تعمیر و ترمیم مجسمه‌ای بی‌جان بودند. به همین دلیل تصمیم گرفتم تا بودا را تخریب کنم تا دیگر شاهد این موضوع نباشم که باوجود سختی‌های مردمان، بیگانگان در فکر تعمیر مجسمه‌ای باشند.

بر اساس تحقیقات اخیر به نظر می‌رسد هنوز چند بودا در این منطقه باقی مانده و به دلیل مخفی بودن در غار از دست انسان‌ها در امان مانده است.