زیورآلات سنتی؛ ناگفته هایی از صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه (بخش دوم)

در سری مقالات صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه، به معرفی برخی از آثار هنری و دستی کهن این خطه می‌پردازیم. در این مقالات تلاش می‌شود گوشه و چکیده‌ای از این هنرها که تا حدودی نیز در حال منسوخ شدن است، با پایبندی به لفظ به‌کار گرفته شده محلی معرفی شود. هدف این مقالات معرفی هنرهای کمتر شناخته شده و کهن است. در ادامه انواعی از زیورآلات زنان و مردان معرفی خواهد شد.

قوی نک (دکمه)

«قوی نک» از صنایع دستی زینتی و تز‌‌ئینی قدیمی زنان کرمانشاه، ایلام، کردستان و... است. معمولا یک ردیف دکمه است که از طرف جلوی سینه با دست به‌شکل گل و طرح‌های دیگر روی لباس نصب می‌کردند. چون آن را به جلوی لباس می‌بندند به آن قوی نک می‌گویند (چیزی که جلوی سینه نصب شده باشد).

در حین نصب قسمتی از آن آویزان است که هنگام راه رفتن تکان می‌خورد و صدای جالبی ایجاد می‌کند. قوی نک در هر دو طرف روی سینه آویزان می‌شود. البته امروز کمتر از آن استفاده می‌شود. این صنعت دستی در مناطق دورافتاده استفاده می‌شده که متاسفانه روزبه‌روز از کاربرد این صنعت دستی کهن و با ارزش این منطقه کاسته می‌شود. با توجه به شواهد و مدارک نقش‌برجسته‌های طاق بستان، این صنعت دستی نیز سابقه‌ای بیش از سه هزار سال دارد.

گوشواره زنانه

ترکیب هنرهای سنتی کهن گوشواره از قدیم تا به امروز با زیورآلات گردنبند و زیورآلات روی لباس‌ها هم‌خوانی داشته است. در گوشواره نیز ابتدا از سنگ استفاده‌های مختلف و متنوعی کرده‌اند. به‌عنوان نمونه هنوز هم در برخی مناطق نیز سنگ‌های رنگی را سوراخ می‌کنند و با نخ به گوش آویزان می‌کنند. بنابراین استفاده از سنگ‌های تزیینی و سایر زیورآلات نظیر کلاه و نقره سابقه‌ی کهنی داشته و در بین هنرمندان صنایع دستی کاراریی ویژه دارد.

پاوی نه ک (پابند زنانه)

پاوی نه ک (پاوینک) نوعی زیورآلات سنتی است که زنان و دختران با استفاده از منجوق به‌صورت دستی آن را می‌سازند و به‌عنوان زیورآلات به مچ پای خود می‌بندند. نقش‌های پاوینک بیشتر اشکال شکیل و زیبای هندسی (مربع، لوزی و ..) است که به‌صورت پهن در سه یا چهار شکل درست می‌شود. گاهی به‌جای رخته (منجوق) از سنگ‌های ریز رنگی سوراخ‌دار نیز استفاده می‌شود که شش، چهار و سه ردیفی از آن می‌سازند.

طبق شواهد حجاری‌های موجود، این صنعت دستی سنتی سابقه‌ای بیش از سه هزار سال دارد. امروز نیز در بیشتر مناطق روستایی انجام می‌شود. بیشتر تولیدات این صنعت دستی خودکفا، برای خود سازنده و دوستان وی تولید و تعداد کمی برای فروش ساخته می‌شود. این هنر دستی بسیار زیبا و جذاب است که متاسفانه کالاهای خارجی به‌تدریج جای آن را گرفته و روزبه‌روز از رونق آن کم شده است.

ملوانک و کلوانک (گردنبند و انگشتر)

ملوانک و کلوانک گردنبند و انگشتر سنتی هستند که با دست ساخته می‌شوند و با استفاده از رخته یا زنگیانه (منجوق و پولک) و سنگ‌های دستی و سوراخ‌دار به گردن می‌اندازند. در منطقه این‌گونه مرسوم بوده که برای دختران جوان ملوانک درست کنند. اکثر زنان ایلیاتی به خانه عروس می‌آمدند و با استفاده از تمام سلیقه‌ها و تجربه خود، نقش‌های متفاوت و زیبایی از انواع مچ‌بند و دستبند زیبا خلق می‌کردند و لحظات زیبایی در کنار هم برای خلق صنایع دستی اصیل به وجود می‌آورند. این رسم هنوز در بسیاری از روستاهای کرمانشاه وجود دارد.

ملوانک دکمه‌هایی است در سه ردیف کوتاه، متوسط و بلند که روی سینه می‌ریزد و بیشتر به رنگ‌های قرمز، آبی و سبز است. این نوع هنر دستی سنتی در حال منسوخ شدن است و روزبه‌روز از تولیدات آن کم می‌شود.

مچگانه (مچ‌بند)

یک نوع دیگر از زیورآلات سنتی دستی قدیمی کرمانشاه، مچگانه نام دارد. مچگانه همان مچ‌بند است که شبیه پاوینک ساخته می‌شود. اما کمی ریزتر است و نقش‌های ساده‌تر دارد که هنرمندان آن را با نخ و رخته (منجوق) درست می‌کنند. این هنر دستی که توسط زنان ساخته می‌شود به‌علت واردات کالاهای خارجی در حال منسوخ شدن است.

خلخال

خلخال یک نوع گوی توخالی (حلقه‌ای) خیلی ریز، بادامی و شبیه هسته گلابی است که از میان این حلقه‌ها نخ عبور می‌کند و جنبه زیبایی دارد. همچنین خلخال صدایی ایجاد می‌کند که باعث فرار مار می‌شود.

میان سینه

میان سینه یک نوع گردنبند بلند است که تا وسط سینه می‌آید و پایین آن پرها و سکه‌هایی آویزان می‌کردند. زنان و دختران با استفاده از منجوق آن را درست می‌کردند.

خوتکه

خوتکه نوعی گردنبند ته‌گلویی است که روی گلو می‌بندند و زیبایی خاصی به گردن زنان می‌دهد.

کلاه زنانه

کلاه زنانه نوعی صنعت دستی زنان عشایر و روستایی است که با استفاده از پارچه‌های مخملی، سکه‌دوزی و پولک‌دوزی روی آن توسط زنان بافته می‌شود. این هنر از صنایع دستی اصیل بومی و محلی است. رو و دور کلاه با دقت و تجربه کافی سکه‌دوزی و پولک‌دوزی‌های ظریفی انجام می‌شود. نخ این کلاه را به زیر گردن می‌بندند. کلاه زنانه با سنگ‌های قیمتی و تزیینی نیز درست می‌شود که بسیار دیدنی و زیبا است.  چون زنان در خانه سربند را درمی‌آورند و فقط از کلاه استفاده می‌کنند، تزیینات زیادی به آن می‌بندند.

البته این تزیینات بیشتر برای دختران و زنان جوان انجام می‌شود. کلاه سنتی زنان مسن ساده است که زیر سربند بسته می‌شود. روی کلاه بچه‌ها نیز دکمه‌های رنگی می‌بندند. این هنر دستی قدیمی توسط زنان انجام می‌گیرد و با توجه به گذشت زمان زیادی از تولید این هنر دستی، خوشبختانه روزبه‌روز بر رونق آن افزوده می‌شود.

بان زلفی (گیر سر)

بان زلفی یکی دیگر از هنرهای دستی کهن منطقه غرب کشور است که هنرمندان سنتی‌کار، به‌طور دستی و با استفاده از رشته‌های نقره و طلا به‌شکل‌های مختلف آن را می‌سازند. یک قلاب در زیر آن نصب می‌شود که از بالا در کلاه می‌زنند و روی زلف می‌ریزد و هنگام راه رفتن، استفاده‌کننده، آهنگ زیبایی ایجاد می‌کند. معمولا بان زلفی را با گردنبند و گوشواره یک شکل درست می‌کنند. البته امروزه این نوع صنعت دستی کمتر کاربرد دارد. روزبه‌روز از رونق این صنعت دستی کم شده و تزیینات دیگر جای آن را می‌گیرد.

زیر زنق (زیر چانه)

زیر زنق نوعی صنعت دستی کرمانشاه است که به‌عنوان قفل زیر کلاه کاربرد دارد. برای ساخت آن از رخته استفاده می‌کنند و بیشتر به‌صورت شش ردیفی ساخته و استفاده می‌شود. زیر زنق گیره‌ی زیر کلاه است که از قدیم الایام از آن استفاده کرده‌ اند و اشکال مختلفی با آن درست می‌کنند که بسیار زیبا است. این صنعت دستی بسیار دیدنی است چراکه از ذهن خلاق و دستان هنرمند مردم منطقه ریشه گرفته است. متاسفانه امروزه زیر زنق نیز بازار خود را از دست داده و روزبه‌روز از تولید آن کاسته می‌شود.

پیراهن‌های محلی زنانه

لباس‌های محلی زنان مناطق کرمانشاه و ایلام به کمک سلیقه و ذوق دختران خوش ذوق استان، بیشتر با پارچه‌های توری با رنگ‌های گرم یا سرد، سکه‌های حلقه‌دار و پولک و منجوق‌های رنگی و نقش‌های هنری زیبا تزیین می‌شود. این کار با تلفیق منجوق، پولک، پارچه و ترکیب زیبایی از کار دست و چرخ خیاطی به وجود می‌آید.

همین عمل دوخت پولک، نقره و طلا روی کلاه و کمربند با پایبندی به نقش‌های سنتی و اصیل انجام می‌شود که در نهایت لباسی کاملا سنتی، زیبا و رنگی تولید شده که یک‌دست و یک فرم بوده و در جشن‌ها و اعیاد مختلف، رنگین‌کمانی از رنگ‌ها و شکل‌های موزون ایجاد و چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کند. البته طرح‌ها و شکل کلی در مناطق مختلف اختلافات جزئی دارد.

پیراهن محلی زنان، دست‌بافت و کاملا پوشیده است که قدمت طولانی دارد. اما در گذر زمان تغییرات جزئی در آن ایجاد شده است. این لباس محلی روی کمر چین دارد و بلندی آن تا روی پا است. قسمت پایین آن گشاد بوده و آستین‌های آن هرکدام با دو تکه پارچه از پشت به هم وصل می‌شوند. این هنر دستی امروزه نیز رونق خوبی دارد و کالاهای پرزرق‌وبرق خارجی نتوانسته از اهمیت آن بکاهد.

شلوارهای محلی مردانه

یکی از صنایع دستی محلی استان‌ها که تولیدات بالایی دارد شلوار محلی است. این هنر در قدیم از نوعی پارچه به نام برنو دوخته می‌شد که رنگ آن ثابت بود. جوانان هنگام شنا این پارچه را خیس و داخل آن را باد می‌کردند و سپس سوار آن می‌شدند که زیر آب نروند. به این ترتیب شنا یاد می‌گرفتند.

امروزه از این نوع پارچه کمتر استفاده می‌شود؛ اما شلوار محلی کرمانشاه، لباس دست‌دوز و زیبایی است که از لحاظ راحتی طرفداران زیادی دارد. این لباس از پایین تنگ و قسمت بالای آن گشادتر است. دو جیب نیز در بغل دارد.

با توجه به سنگ نقش‌برجسته بلاش در مجموعه تاریخی بیستون، سابقه‌ی این لباس سنتی به پیش از میلاد می‌رسد. این هنر – صنعت، به‌دلیل کاربردی بودن آن از رونق نیفتاده است.

پیراهن‌های قدیمی مردانه

از هنرهای دستی سنتی منطقه کرمانشاه، نوعی پیراهن مردانه است که با پیراهن‌های امروزی کمی تفاوت دارد. یقه آن شبیه به پیراهن یقه آخوندی است و از جلو سینه تا نیمه، باز می‌شده است. در کنار یقه‌ی این پیراهن، نخی از جنس پیراهن وجود دارد که آن را دور دکمه‌ای که روی شانه دارد می‌پیچند. به این ترتیب دکمه یک طرف یقه بوده و نخ طرف دیگر یقه، دو طرف را به هم وصل می‌کرد.

در حال حاضر با توجه به واردات پیراهن‌های متنوع از نقاط مختلف دنیا، پیراهن‌های قدیمی محلی از رونق افتاده و کمتر از آن استفاده می‌شود. قدمت آن را با توجه به نقش‌برجسته‌های طاق بستان به چند هزار سال قبل نسبت می‌دهند.

کت مردانه

دوخت لباس محلی در کرمانشاه یک هنر دستی به حساب می‌آمده است. نمونه‌ی آن نوعی کت دست‌دوز بوده که به «کت انگلیسی سو جلی» معروف بوده است. این کت شبیه به پالتو رضاشاهی و ارتشی ها بود؛ البته مقداری کوتاه تر از لباس ارتشی‌ها دوخته می‌شد. این کت نیز به‌دلیل دوخت یک شکل کت‌های دنیا، از رونق افتاده و شبیه به سایر کت‌ها دوخته می‌شود.

در این بخش از مقاله‌های صنایع دستی کرمانشاه، با انواعی از زیورآلات زنان و لباس‌های محلی ایرانی در این منطقه آشنا شدیم. کجارو مشتاقانه منتظر دریافت پیشنهادها و انتقادات شما خوانندگان عزیز در رابطه با این سری مقالات است. همچنین اگر از این صنایع دستی کهن و اصیل، تصاویر مناسبی دارید، آن را با کجارو به اشتراک بگذارید.