گنبد؛ نگین تزئینات سازه ای معماری ایرانی

 طرحی ابتدایی از تشکیل گنبد 

گنبد ایرانی جدا از معنای ویژه‌ای که نزد معماران دارد، همواره در نهاد هر ایرانی حس تعلق را زنده کرده است و با روح ما پیوندی عمیق دارد. این حس را چه در به تماشا نشستن آن از بیرون و چه با غرق شدن در آسمان گنبد از درون بنا می‌توان یافت. در فرهنگ و معماری ایرانی فرم گنبد همواره از جایگاهی خاص برخوردار بوده است تا جایی که می‌توان گنبد را یکی از نمایندگان معماری ایرانی و حتی معماری پس از اسلام خواند. سابقه‌ ساختمان‌های گنبدی به هزاره‌ی سوم پیش از میلاد و منطقه‌ی میان رودان(بین النهرین) می‌رسد. نمونه‌ی این گنبد‌ها در زیگورات چغازنبیل و کاخ ساراگون قابل‌مشاهده است. اما در این فرم‌ها به مرور زمان تغییرات زیادی ایجاد شد که حاصل پیشرفت چشمگیر معماری ایرانی در ساخت این‌گونه بناها بوده است.

کلبه حصیری سرخ‌پوستی، ۱۹۰۳ 

تاریخچه گنبد در معماری ایران

معمار ایرانی برای پوشاندن سطحی نسبتا وسیع با استفاده از مصالحی چون خشت و آجر به‌دنبال بهترین جواب بود که توانست آن را در فرم گنبدی شکل که اتفاقا به بهترین شکل پاسخ‌گوی نیازهای زیبایی‌شناسانه بود بیابد. اما در دوران هخامنشیان به‌دلیل برخورداری از توانایی لازم و وضع مناسب اقتصادی دولت، بیشتر ساختمان‌های بزرگ به کمک چوب‌های محلی و وارداتی به روش قابی شکل ساخته می‌شده‌اند و چنین پیدا است که فرم‌های قوسی جز برای سردرها رواج چندانی نداشته‌ است. استفاده از فرم قوسی بار دیگر در دوران اشکانی و ساسانی رواج یافته است. از اولین نمونه‌های این فرم، می‌توان به گنبد موجود در شهر فیروزآباد اشاره کرد که در سفرنامه‌ی ابن بلخی به آن اشاره شده است. این گنبد متعلق به اواخر دوره‌ی اشکانی است.

 کاخ اردشیر بابکان

در دوران ساسانی پیشرفت‌هایی در ساخت گنبدها به چشم می‌خورد و گنبدها را می‌توان در انواع بناها از آتشکده‌ها گرفته تا پل‌ها و سدها مشاهده کرد. روش گنبدسازی بعد از اسلام نیز دچار تغییراتی می‌شود تا اینکه در دوران سلجوقی به اوج پیشرفت خود می‌رسد و معمار عصر صفوی عنصر زیبایی را به بهترین شکل به گنبد ایرانی هدیه می‌دهد. نکته‌ی قابل‌توجه، در این میان، این است که در تمامی این دوران روش گنبدسازی همواره ویژگی اجرایی و فرهنگی خاص خود را دنبال کرده است و اکثر تحولات در روش‌های گوشه‌سازی آن بوده است. از این ویژگی‌های خاص گنبد ایرانی می‌توان به‌شکل ظاهری و همچنین روش اجرای آن اشاره کرد.

کاخ ساسانی سروستان

کاخ ساسانی سروستان

تعريف هندسی گنبد

در تعريف هندسی، گنبد مكان هندسی نقاطی است كه از دوران چفدی مشخص حول يك محور قائم به وجود می‌آيد؛ اما در زبان معماری، گنبد پوششی است كه روی زمينه‌ای گرد برپا شود.

انواع گنبد

در سرزمین‌هایی مثل روم شکل نیم‌کره را برای گنبد بر می‌گزیدند و چون نقطه رانش بر منحنی آن منطبق نمی‌شد ناچار بودند که کناره‌های آن را هرچه ضخیم‌تر کنند تا در برابر رانش سدی باشد، در صورتی که معماران ایرانی نیم‌دایره را برای پوشش مناسب نمی‌دانستند و شکل‌هایی نظیر تخم مرغی و هلو چینی و بیضی را انتخاب می‌کردند که خودبه‌خود از رانش جلوگیری می‌کرد و این انتخاب باعث می‌شد که بتواند ضخامت گنبد را در خاستگاه و پاکار تنها به‌اندازه یک شانزدهم دهانه بگیرند که البته هرچه بالاتر می‌رفت نازک می‌شد تا به کلاله برسد. 

• گنبد پیازی
• گنبد مقرنس
• گنبد بیضوی
• گنبد سهمی
• گنبد چندگوش
• گنبد بادبانی
• گنبد نعلبکی
• گنبد چتری

گنبد پیازی

ویژگی‌های گنبد

گنبد را می‌توان به‌شکل یک کمان که با چرخش حول محور عمودی مرکزی آن به وجود می‌آید تصور کرد. همچنین گنبدهای قوسی شکل، اگر درست طراحی شوند، دارای استحکام زیادی هستند و می‌توانند فضای زیادی را بدون ستون محافظ پوشش دهند. گنبد واقعی، گنبدی است که به‌طور فزاینده‌ای به‌سمت داخل زاویه‌دار شده و در نهایت نسبت به پایه گنبد زاویه ۹۰ درجه پیدا می‌کند.

ساختار گنبد های ایران

گنبدهای ایران از دو پوسته ساخته شده است: پوسته‌ی درونی و پوسته‌ی بیرونی.

• پوشش درونی گنبد: رو به‌سمت فضای داخلی دارد و سطح خارجی آن معمولا مضرس است و به‌صورت پله پله ساخته می‌شود. به پوشش درونی  گنبد « آهیانه » می‌گویند. 
• پوشش بیرونی را « خود » می‌نامند. بدیهی است که خود برخلاف آهیانه سطح خارجی‌‌اش دارای نما است و سطح داخلی آن مضرسی (دندانه دندانه) است.

شیوه‌ی قرار گیری خود و آهیانه بر هم به سه گونه است :

۱ - صورتی از اجزا که دو پوسته‌ی کاملا به هم پیوسته‌اند: یعنی خود، بلافاصله روی آهیانه قرار می‌گیرد که گنبد مسجد شیخ لطف‌الله از نمونه‌های خوب این اجرا است.

گنبد مسجد مسجد شیخ لطف الله

۲ - گنبدهای دوپوسته‌ی پیوسته‌ی میان‌تهی: در این وضعیت، آهیانه و خود تا ناحیه شکرگاه یعنی زاویه ۵.۲۲ درجه نسبت به سطح افقی کاملا به هم پیوسته‌اند و از این قسمت به بعد دو پوسته تدریجا از هم فاصله می‌گیرند و جدا از هم کار می‌کنند. نمونه‌ی موفق در این شیوه ، گنبد سید رکن الدین یزد است.

۳ - گنبدهای دوپوسته‌ی کاملا از هم گسسته یا گسیخته: در چنین ترکیبی خود و آهیانه کاملا از هم جدا هستند. گنبد حضرت امام رضا(ع) و گنبد مسجد امام اصفهان از شاخص‌ترین گنبدهای ساخته شده به این شیوه هستند.

گنبد حضرت امام رضا(ع)

گریو

گریو در معماری سنتی به‌معنای ساق گنبد است. در معماری سنتی ایران تناسب گریو گنبد با تشخیص معمار نسبت به بر بیرونی یا داخلی بنا بوده است که در پاره‌ای از موارد جهت شاخص نشان دادن آن گنبد در سیمای شهر ارتفاع گریو را افزایش می‌دادند. طی دوره‌های گوناگون تاریخی، دگرگونی‌ها و نوآوری‌هایی در انواع فرم‌های گنبدی در ایران پدیدار شده است و با به کار رفتن روش‌های جدید فنی بسیاری از دشواری‌های گنبدسازی با استفاده از شیوه‌های بسیار جالبی طی سده‌ها در این سرزمین بر طرف شده است. امروزه با دقیق شدن در انواع این ساختمان‌ها و توجه به پایداری آن‌ها در طول سالیان چه از لحاظ سازه و چه ارائه‌ی یک معماری کامل می‌توان بار دیگر بر توانایی و درایت معمار ایرانی آفرین گفت.