روند رشد جمعیت جهان چگونه است؟

وقتی صحبت از جمعیت می‌شود، قاره آسیا همواره حرف اول را می‌زند. در حال حاضر، ۴٫۴ میلیارد نفر در آسیا زندگی می‌کنند که تقریباً ۶۰ درصد از جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند. در این میان، چین و هند با فاصله‌ی زیادی از دیگر کشورها، پرجمعیت‌ترین کشورهای آسیا و جهان محسوب می‌شوند. مجموع جمعیت این دو کشور چیزی در حدود ۲٫۶ میلیارد نفر است.

چه مشکلاتی در پی افزایش جمعیت آسیا به وجود آمده است؟

اگرچه جمعیت کشورهای پرجمعیت آسیا در طول قرن بیستم با افزایش بسیار بالایی مواجه بود اما اکنون سرعت این روند با کاهش روبه‌رو است. دلیل افزایش جمعیت کشورهای یاد شده، افزایش نرخ زاد و ولد در مقابل نرخ مرگ و میر است. علاوه بر این، میزان کلی مرگ و میر در قرن بیستم کاهش یافت و امید به زندگی مردم به لطف شرایط سلامت بهبود یافته، دسترسی وسیع به بهداشت و توسعه‌ی علم پزشکی بسیار بیشتر شد. به دلیل وجود خطرات ناشی از جمعیت بیش از حد، کنترل‌هایی در زمینه‌ی زاد و ولد در کشورهای آسیایی به ویژه چین و هند انجام شده است. در گذشته، دولت چین سیاست تک‌فرزندی را برای نواحی شهری خود اعمال کرده بود. البته استثناهایی نیز در مناطق روستایی وجود داشت؛ به این صورت که اگر فرزند اول خانواده دختر بود، اجازه‌ی داشتن فرزند دوم به خانواده‌ی مذکور داده می‌شد. این موضوع در کنار نظام‌سرمایه‌داری چین، موجب بروز نابرابری‌های اجتماعی در این کشور شده است؛ چرا که در فرهنگ مردم چین، فرزند پسر ارجحیت دارد.

در فرهنگ چین، پسران خانواده موظف هستند از پدر و مادر خود در ایام پیری مراقبت کنند؛ در صورتی که دختران، از خانواده جدا شده و به خانوداه‌ی همسرشان می‌پیوندند. موضوع ارجحیت پسران در چین در بازار کار نیز نمود پیدا کرده است. معمولاً در این کشور، مردان بیشتر از زنان پیشنهاد کاری دارند. به همین دلایل، بیشتر زنان چینی به هنگام بارداری، جنسیت فرزند خود را انتخاب می‌کنند؛ به طوری که اگر فرزندشان دختر باشد، جنین را سقط کرده و یا کودک به دنیا آمده را رها می‌کنند.

در هند، برنامه‌هایی برای کنترل جمعیت و مشکلات احتمالی ناشی از آن انجام شده است. این کشور علی‌رغم اقتصادی قوی و پر رونق، با نرخ بسیار بالای فقر و بیماری‌های واگیردار دست و پنجه نرم می‌کند. جمعیت هند، جوان تلقی می‌شود. بیش از ۵۰٪ از جمعیت این کشور زیر ۲۵ سال هستند. هند تا سال ۲۰۲۲، با پشت سر نهادن چین، به پرجمعیت‌ترین کشور جهان تبدیل خواهد شد.

ژاپن کشوری با وضعیت اجتماعی و رفاهی بسیار خوب در آسیا است. علی‌رغم این که دهمین کشور پرجمعیت جهان است، نرخ زاد و ولد پایینی داشته و سطح زندگی در آن بسیار خوب و مرفه ارزیابی می‌شود.

کشورهای پرجمعیت خارج از آسیا

شش کشور از ده کشور پرجمعیت جهان در آسیا قرار دارند و مابقی آن‌ها در دیگر قاره‌های زمین هستند. این چهار کشور عبارت هستند از: آمریکا، برزیل، نیجریه و روسیه. روسیه، کشوری واقع در اوراسیا، تا دسامبر ۲۰۱۵ جمعیتی برابر با ۱۴۵ میلیون نفر داشته است. بیشتر مناطق روسیه که شامل نواحی یخ‌زده‌ی سیبری می‌شود، در آسیا قرار گرفته است. البته اکثر جمعیت روسیه در نواحی اروپایی این کشور ساکن هستند.

آمریکا، تراکم جمعیت خود را مدیون میزان بالای مهاجرت به این کشور طی دهه‌های اخیر است. در حال حاضر، نرخ رشد جمعیت آمریکا کمی پایین‌تر از یک درصد است و نرخ زاد و ولد این کشور در حدود ۱٫۸۶ درصد است؛ این میزان در برابر نرخ باروری استاندارد ۲٫۱ درصدی، پایین تلقی می‌شود. میزان رشد جمعیت آمریکا کمی بیشتر از بسیاری از کشورهای توسعه یافته‌ی اروپایی است. جمعیت این کشورهای اروپایی روز به روز در حال پیر شدن و نرخ رشد جمعیت آنان منفی است. این موضوع نسبت به صده‌ی ۱۸۰۰، تناقضی آشکار را نشان می‌دهد؛ طی این دوره، هر زن آمریکایی ۷ فرزند داشت.

تغییر روند رشد جمعیت

در حال حاضر، کشورهای آفریقایی بیشترین رشد جمعیت را تجربه می‌کنند. طی ۵۰ سال گذشته، جمعیت نیجریه به لطف میزان بالای باروری زنان این کشور، ۴ برابر شده است. مطالعات نشان می‌دهند که جمعیت نیجریه پتانسیل رشد به میزان جمعیت چین تا سال ۲۱۰۰ را دارد. تا آن زمان، جمعیت زمین با ۱۰ یا ۱۱ میلیارد نفر، به بیشترین میزان خود خواهد رسید. در این میان، هند پرجمعیت‌ترین کشور جهان خواهد بود.

محدودیت های رشد جمعیت بشر

اگرچه جمعیت کشورها ممکن است با تغییرات اندکی طی قرن‌های آینده مواجه شود، اما احتمال این که قاره‌ای بتواند به لحاظ جمعیتی آسیا را پشت سر گذارد، بسیار کم است. بنابراین، میزان رشد جمعیت در آمریکای مرکزی و جنوبی افزایش و در خاورمیانه و بیشتر نواحی آفریقا کاهش خواهد یافت. نکته‌ی قابل توجه اینجا است که کارشناسان معتقدند، ظرفیت زمین ‌هم‌اکنون نیز برای افزایش جمعیت به اتمام رسیده و کمبود منابع ممکن است به کاهش جمعیت زمین منجر شود. رد پای انسان بیش از هر زمان دیگری در زمین افزایش یافته که موجب صدمات زیست‌محیطی و تغییرات آب‌وهوایی در آن شده است؛ میزان این صدمات گاهی به قدری بالا است که ممکن است هرگز جبران نشود. با افزایش جمعیت جهان به ۱۱ میلیارد نفر در سال ۲۱۰۰، انسان‌ها مجبور خواهند بود شیوه‌های نوینی برای افزایش منابع زمین برای پاسخگویی به نیازهای بشر کشف کنند.