صنایع دستی فلزی؛ ناگفته هایی از صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه (بخش دوم)

در سری مقالات صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه، به معرفی برخی از آثار هنری و دستی کهن این خطه می‌پردازیم. در این مقالات تلاش می‌شود گوشه و چکیده‌ای از این هنرها که تا حدودی نیز در حال منسوخ شدن است، با پایبندی به لفظ به‌کار گرفته شده محلی معرفی شود. هدف این مقالات معرفی هنرهای کمتر شناخته شده و کهن است. در بخش اول صنایع دستی فلزی با تاریخچه و چند مورد از آثار فلزی قدیمی کرمانشاه آشنا شدیم. امروز در بخش دوم و آخر صنایع دستی فلزی، با انواع دیگری از این آثار کهن دستی آشنا خواهید شد.

چاقو

چاقو در استان کرمانشاه انواع مختلفی دارد و با اسم رمزی که روی آن ایجاد می‌کنند، آن را خاص منطقه کرمانشاه می‌کنند. آهنگران پیشکسوت و ماهر در «کرند» با استفاده از کوره‌های سنتی این صنعت دستی را می‌سازند. چاقو معمولا بدون لعاب است، زیرا اعتقاد دارند که اگر چاقو را لعاب بزنند از کاربرد خوب آن کاسته می‌شود و اصالت کار از بین می‌رود. به عقیده‌ی آن‌ها این امر یک نوع خیانت در کار به حساب می‌آید و اگر این کار را انجام دهند روزی آن‌ها قطع می‌شود؛ به همین دلیل تولیدات را لعاب نمی‌زنند. تیغه چاقو را با فلز و با آبدهی‌های مختلف می‌سازند. تیغه چاقوی کرندی آن‌چنان محکم است، که می‌توان با آن آهن را تراشید.

دسته چاقو، فلز ادامه تیغه است که روکشی از شاخ گوزن، شاخ بز یا چوب‌های محکم و سخت منطقه دارد. امروزه آهنگران دسته چاقو را از فیبرهای استخوانی با استفاده از بست‌های فلزی آهن یا برنج، با ظرافت تمام نصب می‌کنند. در ابتدا و انتهای چاقو ورقه‌های برنجی یا فلزی که نقوشی روی آن حک و ایجاد شده، نصب می‌کنند. با توجه به اینکه چاقوی کرندی کیفیت بالایی دارد، کاربردی است و در بین مردم منطقه و سایر مناطق مشتریان زیادی دارد. با وجود تولیدات پرزرق‌وبرق وارداتی خارجی به ایران، خوشبختانه چاقوی کرند پس از سه هزار سال سابقه، هنوز از فروش بالایی برخوردار است.

بلور برنجی

بلور برنجی از سازهای سنتی منطقه غرب کشور و چندمنظوره است. این ساز سنتی لوله‌ای از جنس برنج است که استادکاران آن را می‌سازند. قدمت آن بیش از هزار سال است و با توجه به اینکه کاربردی است، هنوز از آن استفاده دومنظوره می‌شود. این ساز سنتی علاوه بر استفاده به‌عنوان ساز، جهت بافت صنایع دستی نظیر «کشی» و «دوار» استفاده می‌شود. صدای زیبایی که با نواختن نوازنده از آن خارج می‌شود تلطیف روح و روان است. بلور برنجی وسیله‌ای برای تنیدن یا بافتن دوار و «جل» و «جاجیم» که از هنرهای سنتی هستند، به حساب می‌آید.

برای ساخت بلور برنجی، قبل از استفاده از برنج از قطعه چوبی عریانی استفاده می‌شده است. این لوله برنجی حدود ۳۵ سانتی‌متر طول و ۱.۲۵ سانتی‌متر قطر دارد. روی این ساز سنتی، با فاصله های حساب شده پنج سوراخ کوچک ایجاد می‌کنند. این ساز سنتی صدایی گوش‌نواز دارد و معمولا مردان ایل در بین عشایر بعد از غروب آفتاب و پس از خستگی از کار روزانه، در کنار سیاه‌چادر که مشرف به گله گوسفندان است آن را می‌نوازند.

مردان ایل جمع می‌شوند و یک نفر که نوازندگی با آن را می‌داند در کنار آتش و سیاه‌چادرهای ایل آن را می‌نوازد. مردان در کنار هم و زنان در میان سیاه‌چادرها با شنیدن آهنگ‌های آن خستگی روزانه را از تن به‌در می‌کنند. کودکان با صدای آن در دشت، دامنه‌های کوه و گل‌های صحرا به خواب خوش فرو می‌روند. چوپانان در طول روز و در ارتفاعات و دشت‌های پر گل بهاری، دل‌تنگی‌های خود را با نوای ساز برنجی خود همراه می‌کردند. بلورها بازگوکننده دلتنگی، عشق و داستان‌های چوپانان هستند.

زنگ

زنگ از انواع صنایع دستی از جنس فلز برنج یا مسی است. استادکاران آهنگر زنگ را به‌شکل استوانه‌ای که یک میله در داخل آن کار گذاشته می‌شود، می‌سازند. امروزه برای ساخت قسمت استوانه‌ای آن از قالب استفاده می‌کنند و میله داخل آن با دست ساخته می‌شود. این صنعت دستی بیشتر برای آویزان کردن به گردن گوسفندان یا بز زرنگ استفاده می‌شود که اگر گرگ یا حیوان درنده‌ای به گله حمله کند صدای زنگوله بلند شود و مابقی گله و صاحب آن‌ها را بیدار می‌کند تا گله فرصت فرار پیدا کرده و صاحب گله متوجه موضوع شود.

زنگ از هنرهای سنتی کهن در منطقه است و چون کاربردی است تولید آن ادامه دارد.

نعل

«نعل» اسب و «نعل‌بندی» از صنایع دستی کهن با سابقه‌ای بیش از سه هزار سال است که در مناطق کوهستانی از اهمیت خاصی برخوردار است. نژاد اصیل اسب کرد برای کردها به‌عنوان رهواری رام و پرقدرت، نجیب و وفادار اهمیت بسیار داشته و دارد. به تبع آن جل، سرکله و نعل نیز به همین صورت اهمیت خاصی در بین هنرمندان صنایع دستی و عامه مردم کرمانشاه داشته است. به همین منظور در زمان‌های دور تعداد زیادی از آهنگران به حرفه نعل‌بندی مشغول بودند.

صنعتگر برای ساخت نعل باید از مهارت کافی برخوردار می‌بود. ساخت نعل بدین صورت است که ابتدا با استفاده از قطعه‌ای فلز و با استفاده از کوره، سندان و چکش، به روش کوبیدن با توجه به‌اندازه سم اسب نعلی را ساخته، سپس با استفاده از کاردهای تیز، سم اسب را تراش می‌دهند.

نعل‌تراش

(این کارد مخصوص دسته‌ای محکم و چوبی دارد که ساخته و پرداخته خود آهنگر است و به آن نعل‌تراش می‌گفتند. کارد نعل‌تراش، قلاب‌مانند و شبیه داس است.)

در مرحله بعد با میخ‌های مخصوصی، نعل ساخته شده به‌اندازه سم اسب را می‌کوبند. برای اینکه نعل نیفتد، میخ‌ها را به صورتی می‌زدند که بیرون بیاید و از بیرون آن را خم کنند. سر میخ نیز درشت و پهن بوده تا سریع ساییده نشود. نعل اسب علاوه بر کمک به راه رفتن بهتر اسب به‌خصوص در سنگلاخ‌ها، در اعتقادات مردم منطقه کرمانشاه به‌عنوان خوش‌یمن بودن نیز جایگاه خاصی در بین مردم داشته است.

مسقل

این هنر - صنعت که به دست استادکاران آهنگر با استفاده از روش کوبیدنی از قطعه‌ای فلز ساخته و پرداخته می‌شود، برای سیقل دادن و تیز کردن ابزارآلات فلزی نظیر کارد، چاقو و... کاربرد دارد. مسقل از ابزارآلات فلزی بسیار قدیمی است. چون روی مسقل زبر و نازک است، نوک ابزارآلات فلزی را تیز، صاف و تمیز می‌کند. این هنر صنایع دستی با استفاده از تکه فلزی خشک که دو بار آبگیری و یک بار روغن‌دهی شده به‌شکل‌های موردنظر ساخته می‌شود. اما لازم است لبه و دسته‌ای نیز داشته باشد تا فرد سیقل‌دهنده در هنگام تیز کردن احساس ناراحتی نکند. امروزه با توجه به ابزارآلات صنعتی قالبی، از این صنعت دستی کمتر استفاده می‌شود و در حال منسوخ شدن است.

ترازو دو کفه

ترازو دو کفه از ابزارآلات فلزی است که بیش از هزار سال سابقه دارد. استادکران آهنگر دو کفه آن را با استفاده از دو قطعه فلز به روش کوبیدن می‌سختند. سپس قطعه چوب خراطی شده که دستگیره‌ای در وسط آن به کمک حلقه‌ای نصب می‌کردند. هر کفه به‌وسیله سه تکه زنجیر که هرکدام هفتاد تا هشتاد سانتی‌متر طول داشتند با حلقه‌هایی به دو کفه فلزی نصب می‌شده است. از این دست-ساخته سنتی به‌عنوان ترازو و میزان برای خریدوفروش کالاهایی که نیاز به وزن کردن داشته‌اند استفاده می‌شده‌است. این صنعت دستی قدیمی در حال منسوخ شدن است و ترازوهای صنعتی دیجیتالی جای آن‌ها را گرفته‌اند.

قشاو

قشاو قطعه فلزی دسته‌دار شبیه جاروی امروزی است که بدن اسب را با آن می‌خاراندند تا موهای اضافی بریزد و اسب را با آن تیمار می‌کردند. برخی از قشاوها لبه‌های آهنی تیزی داشتند که زنگوله‌ای نیز به آن نصب می‌شده و هنگام استفاده، آهنگی تولید می‌کرده است. بعضی از قشاوها را به‌شکل حیوانات می‌ساختند. امروزه تولید این صنعت دستی نیز رونق چندانی ندارد.

رکاب

رکاب از ابزارآلات فلزی است که قدمت آن به سه هزار سال پیش می‌رسد. استادکاران آهنگر با روش کوبیدنی و چفت و بست رکاب را می‌ساختند. رکاب بخشی از ملزومات اسب به حساب می‌آید که روی برخی از آن‌ها نقوش زیبایی حک می‌شده است. معمولا زین اسب خوان‌ها و بزرگان ایل، نقوش بیشتر و زیباتری داشته است.

ابزارآلات فلزی و ملزومات اسب، بیشتر در شهرهای کرند غرب و کرمانشاه و برخی شهرهای کهکیلویه و بویر احمد، لرستان و چهار محال و بختیاری ساخته و پرداخته می‌شده که متاسفانه امروزه تولید آن در حال کاهش است؛ زیرا استفاده از اسب و به تبع آن زین کم شده است.

کوبه

ساخت انواع کوبه‌های درب در شهرهای مختلف ایران و حتی کشورهای دیگر شغل بسیاری از افراد فلزکار بوده است. این صنعت دستی با استفاده از روشی کوبیدنی و چفت و بست ساخته می‌شده است. متاسفانه این رشته در بیشتر شهرستان‌های کشور در حال منسوخ شدن است و تولیدات قالبی و کارهای پِرِسی جای این نوع از تولیدات دستی را گرفته است

پابند

پابند از ابزارآلات فلزی کهن است که فلزکاران قدیم آن را به‌صورت دستی می ساخته‌اند. پابند برای اسب استفاده می‌شده و دو نوع کلیددار یا بدون کلید داشته است. روی پابند اسب بزرگان و نجیب‌زادگان با نقوش تزیینی، کنده‌کاری‌های زیبایی انجام می‌دادند. این صنعت دستی در حال منسوخ شدن است و کارهای قالبی به‌نوعی جای تولیدات دستی این صنعت را گرفته است.

زنجیر

زنجیر از ابزارآلات فلزی است که توسط آهنگران ساخته می‌شد. امروزه زنجیرهای قالبی و ماشینی جای آن را گرفته است و زنجیر دست‌ساز بسیار کم تولید می‌شود.

در این بخش از مقاله‌های صنایع دستی کرمانشاه، با بخش آخر صنایع دستی کهن فلزی در منطقه کرمانشاه آشنا شدیم. در بخش بعدی این مقاله نیز به معرفی آثار دستی سنتی دیگری خواهیم پرداخت. کجارو مشتاقانه منتظر دریافت پیشنهادها و انتقادات شما خوانندگان عزیز در رابطه با این سری مقالات است.