صنایع دستی فلزی؛ ناگفته هایی از صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه (بخش اول)

سال‌های زیادی است که آهنگران و صنعتگران کرمانشاهی، صنایع دستی فلزی را در این استان تولید و استفاده می‌کنند. ابزار و صنایع تولیدشده به دست این هنرمندان، امروزه موجود است و بررسی آن‌ها در واقع بررسی قدمت و تاریخچه‌ی هنر و صنعت در منطقه کرمانشاه است. در بخش اول صنایع دستی فلزی کهن کرمانشاه، با تاریخچه این صنایع و انواعی از آثار فلزی تولیدشده در این منطقه آشنا خواهید شد.

تاریخچه صنایع دستی فلزی در کرمانشاه

شهر زیبای دالاهو در پای نواکوه (دو تا سه کیلومتری کرند) در منطقه‌ای زیبا و کوهستانی قرار گرفته است. طبق قرائن به دست آمده، این منطقه بیش از سه هزار سال قدمت دارد. وجود کاخ یزدگرد در ۲۰ کیلومتری شهر دالاهو، که در قدیم کرند نام داشت و همچنین طاق‌گرا در گردنه پاتاق که از آثار باستانی دوره ساسانی است، نشان از مکانی برای پشتیبانی و ایجاد کارخانه‌هایی برای ساخت ادوات جنگی سپاه قلعه یزدگرد است. علاوه بر این‌ها، کاخ تیسفون نیز کمی دورتر بوده است و در شهر کرند نشانه‌هایی از این کارخانه‌های ابزار فلزی هنوز هم وجود دارد.

کوره‌های بزرگی که سندان‌های آن زمان در این قالب‌ها ساخته شده که از قدیم به‌جای مانده است. اعتقادات مردم آنجا بر این است که کاوه آهنگر در کرند بوده است.

(سِندان ابزاری فلزی است که آهنگران، مسگران و نعلبندان اشیاء را بر آن می‌کوبند یا آهن‌پاره‌ها را با پتک روی آن صاف می‌کنند – ویکی‌پدیا)

وجود جنگل‌هایی با چوب‌های سفت‌وسخت نظیر گردو، توت، بلوط و ارجن؛ بوسیدن سندان توسط استادکاران قدیمی منطقه قبل از شروع کار از قدیم تا به امروز؛ پایبندی آن‌ها به نقش‌های سنتی روی آثار تولیدی برای ساخت ابزارآلات فلزی؛ وجود قفل‌های رمزی، قاپان‌های بزرگ و سندان‌های بسیار قدیمی چند نسل پیش و همچنین ساخت تفنگ‌های بسیار ظریف و دقیق، همه و همه بر قدمت تاریخی ساخت ابزارآلات فلزی در کرند غرب دلالت دارند.

وجود مصالح و مواد اولیه برای ساخت صنایع دستی فلزی حکایت از سابقه دیرینه این هنر دستی سنتی دارد؛ صنایعی چون ابزارآلات نعل اسب، شمشیر، زره، سپر، کمان، تیر، ابزارآلات کشاورزی (وجین، کر، داس)، کارد، ساطور، چاقو، قاپان و اسلحه در این مکان ساخته شده است. صنایع دستی فلزی در هیچ جای استان و استان‌های همجوار، این سابقه و وسعت را ندارند. همه عوامل حکایت از قدمت این هنر دیرینه دارد.

همچنین داستان‌ها و افسانه‌های قدیم، مرتبط با موضوع مردم که سینه به سینه تا به امروز به ما رسیده است و اسم رمز چاقوی کرند که منحصرا خاص منطقه است (سوراخی رمزی روی تیغه چاقو) نشان می‌دهد که سابقه ساخت ابزارآلات فلزی در شهر قدیمی کرند (دالاهو) به بیش از سه هزار سال پیش می‌رسد.

مواد اولیه ساخت ابزارآلات فلزی

مواد اولیه برای ساخت صنایع دستی فلزی در قدیم آهن و سنگ آهن امروزی، فنر شکسته ماشین آلات مختلف، تکه‌های آهن مستعمل، ورقه‌های گالوانیزه، میل گرد، ورق استیل و آلومینیوم بوده است.

ابزار کار

ابزار کار این هنر – صنعت دستی شامل دستگاه دست‌ساز برای ایجاد پیچ، گیوتین برای جدایی قطع ورق، کوره برای گداختن، سندان و وسایل ریزتر مانند چکش، انبردست، فرز دستی، فرز ثابت، سمباده و مسقل سمبه برای شکل دادن بوده است.

نحوه عمل‌آوری

برای ساخت صنایع دستی، ابتدا در کوره و سپس روی سندان، کار شکل‌گیری انجام می‌شود. بعد از آن آب‌گیری و سمباده‌زنی می‌کنند و مجددا کار به کوره منتقل می‌شود. در مرحله پرداخت نهایی، از صابون و برزنت برای صیقل‌زدن استفاده می‌شود.

برای ساخت دسته چاقو، از شاخ و فیبر استخوانی استفاده می‌شود. فیبر استخوانی را با اره شیار می‌دهند؛ سپس با سمباده لبه‌های اضافی را می‌گیرند. برای استفاده از شاخ در دسته چاقو، حتما شاخ را می‌جوشانند، سپس آن را از آب جوش در آورده و شکل دلخواه را از آن جدا می‌کنند. روی چاقو (برای چاقوی کردی) پرچ یعنی تکه‌ای فلز نازک نصب می‌شود. در چاقوی فارسی (چاقوی غیرمحلی) زیر استخوان از ورقه‌های گالوانیزه و پشت و روی دسته چاقو از برنج استفاده می‌شود. امروزه تکه‌های قالبی پشت و روی دسته‌ی چاقو در بازار موجود است.

از صنایع دستی کهن فلزی می‌توان کریکت، گاوآهن، وجین کُن، داس، قاپان، چاقو، قفل رمزی، تفنگ، بلور، زنگ، تِوِل، نعل، مسقل و ترازو را نام برد.

در سری مقالات صنایع دستی کرمانشاه، به معرفی برخی از آثار هنری و دستی کهن این خطه می‌پردازیم. در این مقالات تلاش می‌شود گوشه و چکیده‌ای از این هنرها که تا حدودی نیز در حال منسوخ شدن است، با پایبندی به لفظ به‌کار گرفته شده محلی معرفی شود. هدف این مقالات معرفی هنرهای کمتر شناخته شده و کهن است. در ادامه با نمونه‌هایی از صنایع دستی فلزی کهن کرمانشاه آشنا خواهید شد.

هاچی

هاچی از صنایع دستی فلزی است که به‌شکل U بوده و برای روشن کردن آتش از آن استفاده می‌کردند؛ یعنی کار کبریت و فندک را انجام می‌داده است. این هنر دستی امروزه منسوخ شده است.

کریکت

کریکت وسیله‌ای است که از آن برای بافت گلیم استفاده می‌کردند. کریکت با فلز و چوب ساخته می‌شود و برای بست و استحکام تیغه‌های فلزی آن (مانند شن چوبی) از نرینه گاو استفاده می‌کنند. این هنر دستی کاربردی، نوعی هنر تلفیقی کهن است که سابقه‌ای دیرینه دارد. اما امروزه برای ساخت این هنر – صنعت از وسایل برقی استفاده می‌شود و از صنعت دستی خارج شده است.

تیغه گاوآهن

تیغه گاوآهن قطعه فلزی است که روی نوک گاوآهن چوبی قدیمی نصب می‌شود. این وسیله ابزاری است برای شخم‌زدن که گاو یا قاطر آن را می‌کشیدند تا عمل شخم‌زدن انجام شود. این ابزار از صنایع فلزی قدیمی چند هزار ساله است که آهنگران با استفاده از روش «ساز و بست» آن را می‌ساختند.

قاپان

قاپان در واقع همان ترازو است که از آن برای وزن کردن استفاده می‌شود. این هنر – صنعت نیز سابقه‌ی چند هزار ساله دارد. قاپان را استادکاران آهنگر با استفاده از روش «کوبه‌ای و چفت و بست» می‌سازند. این ترازو دو کفه فلزی گرد دارد و ارتفاع آن ۵۰ تا ۷۰ سانتی‌متر است؛ همچنین یک زنجیر، کفه‌ها را به دسته وصل می‌کند.

قاان وسیله‌ای کاربردی بوده کا تا سال‌های اخیر نیز استفاده می‌شده و تا به امروز دوام یافته است. اما به‌دلیل وجود ترازوهای دیجیتالی صنعتی، این صنعت دستی دیگر تولید نمی‌شود.

قفل رمزی

قفل رمزی از صنایع فلزی کهن منطقه غرب است که اهمیت بسیاری دارد. این هنر - صنعت فلزی قدیمی که توسط استادکاران فلزکار انجام می‌شده، قدمت بیش از سه هزار سال دارد. امروزه به‌علت واردات قفل‌های مختلف کمتر تولید می‌شود و استادکاران قدیمی که در این زمینه فعالیت می‌کردند این صنعت را کنار گذاشته‌اند. تعداد کمی از فلزکاران امروزی از عهده تولید قفل رمزی بر می‌آیند.

تفنگ

تفنگ لارژ یا دم پر (سرپر) و کلت‌های بسیار ظریف از دیگر صنایع دستی فلزی استان کرمانشاه است که توسط افراد ماهر و پیشکسوت فلزکار طی مراحل مختلف در شهر کرند غرب تولید می‌شود. وجود کاخ‌ها و قلعه‌های مختلف در نزدیکی کرند و مصالح و مواد اولیه در دسترس، زمینه خوبی را برای کسب مهارت و تجربه برای ساخت ادوات جنگی و دفاعی از جمله شمشیر، سپر، زره و... فراهم کرده است. با توجه به نیاز روز جامعه، خلاقیت‌ها و ابتکارات مختلف جوانان منجر به ساخت تفنگ‌های سرپر و پس از آن کلت‌های مختلف شده است. این موضوع همچنین باعث شده که این نوع تولیدات فلزی در منطقه رونق گیرد و تولید این نوع کارها در منطقه فراهم شود. این امر در کیفیت کالاهای تولیدی، آموزش‌های استاد شاگردی و انتقال تجربیات از گذشته های دور تا به امروز را به‌راحتی می‌توان دید.

تِوِل (یک نوع زنگ بزرگ)

تول نیز از صنایع دستی فلزی اصیل منطقه است که صنعتگران فلزکار آن را با آهن می‌سازند. این وسیله از هنرهای کاربردی است که آن را به گردن بز یا گوسفند می‌بندند. تول جزو ابزار هشداردهنده و کمی بزرگ‌تر از زنگ است. شکل کلی آن به‌صورت قوطی استوانه‌ای است که در انتهای آن حلقه‌ای نصب می‌کنند. سپس به کمک نخی از جنس موی بز که نسبت به پشم محکم‌تر است تول را از میان حلقه عبور داده و به گردن احشام آویزان می‌کنند. دهانه قوطی استوانه‌ای باز بوده و میل‌های آهنی که سر آن کمی بزرگ‌تر است در وسط آن آویزان می‌شود تا در موقع حرکت حیوان، میله به بدنه برخورد کرده و صدای گوش‌نوازی از آن سر می‌دهد.

این زنگ علاوه بر اینکه از علائم هشداردهنده در مواقع خطر برای حمله حیوانات درنده به دام است، به چرای بهتر دام نیز کمک می‌کند. تاثیر این موسیقی برای چاق شدن حیوانات بسیار مهم و موثر است. علاوه بر این، صدای آن در فرار مار و عقرب نیز تاثیرگذار است. این صنعت دستی نیز از هنرهای فلزی کهن است که سابقه چند هزار ساله دارد.

 وجین کُن

این وسیله از ابزار فلزی و ادوات کشاورزی کهن است که برای وجین کردن مزرعه از آن استفاده می‌شود. وجین کُن انواع مختلف دارد که آهنگران آن را با استفاده از روش کوبیدنی می‌سازند. این صنعت دستی نیز سابقه چند هزار ساله دارد.

داس

داس ابزاری فلزی و کاربردی در کشاورزی است که از آن برای درو کردن استفاده می‌شود. شکل این صنعت دستی در منطقه کرمانشاه با دیگر مناطق متفاوت است. داس انواع مختلف دارد و از صنایع دستی فلزی کهن است که آهنگران آن را با استفاده از روش کوبه‌ای می‌سازند. این هنر - صنعت کاربردی سابقه‌ای بیش از چهار هزار سال دارد. امروزه تولید آن با توجه به دستگاه‌های مکانیزه صنعتی رو به کاهش است.

در این بخش از مقاله‌های صنایع دستی کهن کرمانشاه، با انواعی از صنایع دستی کهن فلزی و تاریخچه آن‌ها در منطقه کرمانشاه آشنا شدیم. در بخش بعدی این مقاله نیز به معرفی آثار فلزی سنتی دیگری خواهیم پرداخت. کجارو مشتاقانه منتظر دریافت پیشنهادها و انتقادات شما خوانندگان عزیز در رابطه با این سری مقالات است.