روزشمار: ۸ شهریور؛ امضای قرارداد سن پترزبورگ و تقسيم ايران بين روسيه و انگليس در زمان «محمدعلی ‏شاه قاجار»

روسيه و انگلستان از سال‏‌ها قبل رقابت شديدی بر سر منافع خود در ايران داشتند. هر امتيازی كه یکی از اين دو كشور به دست مي‌‏آورد، ديگری سعی می‌‏كرد، مشابه آن را به دست آورد. اگر دولت‌مردان ايران به سوی روسيه تمايل می‌یافتند، انگلستان تلاش می‌‏كرد كه آن‌ها را از صحنه خارج کند و اگر نفوذ انگليس در حكومت ايران گسترش می‌یافت، روسيه به وسايلی متوسل می‌شد تا آن وضع را تغيير دهد. علی‌‏رغم اين همه رقابت و اختلاف، پس از انقلاب مشروطه، ناگهان بين روسيه و انگليس توافقی حاصل شد كه درباره نفوذ دو کشور روسیه و بریتانیا در کشورهای ایران، افغانستان و تبت بود.

بر اساس قرارداد تقسيم ايران، منطقه مركزی كشور، بی‌طرف اعلام شد. شمال ایران به اشغال روس‌ها درآمد و پس از جنگ جهانی اول نیز بریتانیایی‌ها با اشغال بوشهر به سوی شیراز پیشروی کرده و مناطق جنوبی ایران را به تصرف خود درآوردند. اين قرارداد در حالی امضا شد كه حكومت ايران به‌علت بی‌کفايتی شاهان قاجار، به‌قدری ضعيف شده بود كه روسيه و انگليس برای انقعاد اين قرارداد، حتی با دولت ايران نيز مشورت نكردند. اين پيمان كه به قرارداد ۱۹۰۷ مشهور شد، مردم ايران را بسیار ناراحت و خشمگین کرد. این قرارداد که ۵ بند داشت بدون آگاهی یا مشارکت دولت ایران در زمان اوج جنبش مشروطه امضا شد و ازاین‌رو با پاسخ تند مجلس شورای ملی روبه‌رو شد تا اینکه در تاریخ ۱۶ سپتامبر ۱۹۰۷ ایران را رسماً در جریان قرار دادند. قرارداد ۱۹۰۷ در سن پترزبورگ امضا شد و سرنوشت افغانستان و چند کشور دیگر را نیز تعیین می‌کرد.

به‌رغم امتناع مجلس از تصويب اين قرارداد و اعتراضات مردم ایران به این قرارداد، مواد آن عملاً اجرا می‌شد و در زمان جنگ جهانی اول نیز به بهانه جنگ با عثمانی، مناطقی از ایران مدتی به اشغال روسیه و بریتانیا در آمده بود.، نيروهای روس و انگليس، تا پس از انقلاب كمونيستی در شوروی، از ايران خارج نشدند.

نتایج قرارداد ۱۹۰۷

ایران: به سه بخش روسی، انگلیسی و بی‌طرف تقسیم شد. گمرک‌های ایران که بخش روسی ایران بود زیر کنترل روس‌ها درآمد و درآمد گمرک شمال ایران برای بازپرداخت وام‌هایی که مظفرالدین شاه و دیگر شاهزادگان قاجار از روسیه گرفته بودند به‌طور مستقیم به بانک روسی Banque d’Escompte et des Prets de Perse واریز می‌شد.

گمرک‌های فارس و جنوب ایران زیر کنترل بریتانیا درآمد و درآمد گمرک‌ها به British Imperial Bank of Persia برای پرداخت وام‌هایی که بانک به ناصرالدینشاه و مظفرالدین شاه داده بود واریز می‌شد.

درآمد شیلات در دریای مازندران و خلیج فارس و درآمد پست و تلگراف در ایران به حساب دولت بریتانیا واریز می‌شد.

افغانستان: روسیه افغانستان را کشور تحت‌الحمایت خود کرد این فرمولی بود که استعمارگران برای غارت کشورهای مستعمره بکار می‌بردند. بدین معنا که روسیه هیچ‌گونه رابطه سیاسی با افغانستان برقرار نخواهد کرد و این چراغ سبزی بود برای بریتانیا که هرکاری که می‌خواهد با افغانستان انجام دهد.

تبت: روسیه و بریتانیا موافقت می‌کردند که تبت زیر کنترل و نفوذ چین باشد. روسیه و بریتانیا در امور تبت دخالت نخواهند کرد.

لغو قرارداد سن پترزبورگ

قرارداد ۱۹۰۷ یا همان قرارداد سن‌پترزبورگ در تاریخ آبان ۱۲۹۶ برابر با اکتبر ۱۹۱۷ انقلاب اکتبر در روسیه به انجام رسید. دولت ایران آقای «اسد بهادر» در سفارت ایران در سن پترزبورگ را نزد «لئو تروتسکی» وزیر خارجه روسیه کمونیستی فرستاد. آقای بهادر ماموریت داشت که درباره لغو قرارداد ۱۹۰۷ سن پترزبورگ و بیرون رفتن نیروهای نظامی روسیه با تروتسکی گفت‌وگو کند.

در بهمن ۱۲۹۶ تروتسکی اعلام داشت که همه قراردادهای میان ایران و روسیه که تمامیت ارضی ایران را به بازی می‌گیرند غیرقانونی هستند. در ۴ مرداد ۱۲۹۷ دولت ایران اعلام داشت همه قراردادها و امتیازهای داده شده به روسیه که ایران زیر تهدید و با دادن رشوه امضا کرده است لغو می‌شود. ۱۲ اسفند ۱۲۹۶ در قرارداد صلح میان شوروی و آلمان و اتریش که در شهر برست لیتوفسک در روسیه سفید قرارداد امضا شد، دولت شوروی استقلال و آزادی ایران و افغانستان را به رسمیت شناخت و اعلام کرد که استقلال سیاسی و اقتصادی ایران و افغانستان و تمامیت ارضی این دو کشور را محترم خواهد شمرد.

در همین روز:

• قتل «ميرزا علي‏اصغرخان اتابک اعظم» صدراعظم منفور و مستبد دوران‏ مشروطيت (۱۲۸۶ شمسی)
• انفجار دفتر نخست ‏وزيري توسط منافقين و شهادت مظلومانه «رجایی» و «باهنر» (۱۳۶۰ شمسی)
• روز مبارزه با تروريسم
• كنفرانس ملل شرق در باكو تشكيل شد (۱۲۹۹ شمسی)
• توزیع اعلامیه توسط هواپيماهای شوروی در تهران و شهرستان‌ها (۱۳۲۰ شمسی)
• سيل در سراب، خسارات و تلفات زيادی برجای گذشت. (۱۳۲۷ شمسی)
• درگذشت «مازيار ايرانی» يكی از اسپهبدان طبرستان (۲۲۵ قمری)
• آغاز دوره جديد جنگ‏‌های ايران و عثمانی در زمان سلطنت «محمدشاه قاجار» (۱۲۵۸ قمری)
• روز جهانی مبارزه با آزمایش‌های هسته‌ای