چرم سازی؛ ناگفته هایی از صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه
صنایع دستی هر منطقه، نشانه‌ای از ذوق و هنرمندی اهالی آن منطقه است. شهرهای مختلف ایران نیز از دیرباز مهد صنایع دستی گوناگون بوده‌اند. استان کرمانشاه با توجه به قدمت و سابقه‌اش در این مقوله حرف‌های زیادی برای گفتن دارد که امروزه به فراموشی سپرده شده‌اند. در این مقاله با ناگفته‌هایی از صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه آشنا می‌شویم. در ادامه با کجارو همراه باشید.
سرزمین کهنسال ایران با فرهنگی غنی و تمدنی درخشان و تاریخی، همواره کانون توجه پژوهشگران، شرق‌شناسان، سیاحان خارجی و علاقه‌مندان به فرهنگ و هنر بوده است. موزه‌های بزرگ و معروف جهان نیز، بخش مهمی از فضاهای فرهنگی خود را به نمایش و معرفی هنر و آثار فرهنگی ایران اختصاص داده‌اند. این توجه و دقت پیگیر در شناخت میراث اصیل فرهنگی ایران، نشانه‌ی بارزی از غنای فرهنگی و وسعت و پیچیدگی آن در دوران‌های مختلف این سرزمین کهنسال است.
در حال حاضر توانمندی هنرمندان ایرانی در تولید صنایع دستی این مرز و بوم بر هیچ کس پوشیده نیست. بررسی اجمالی هنرهای دستی در گذشته‌های نه چندان دور ذوق، ابتکار و خلاقیت هنرمندان منطقه را نشان می‌دهد. هنرمندان صنایع دستی با استفاده از مواد اولیه ارزان و در دسترس در منطقه به تهیه و تولید این محصولات می‌پرداختند.
در انواع صنایع دستی به تفکیک زندگی اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، هنری و... اقوام در دوران مختلف می‌توان دریافت که با دیگری بسیار متفاوت است. چراکه در عین داشتن وجوه مشترک، آینه تمام نمای یک ملت طی دوران مختلف است که خیلی از آن‌ها به‌علت مسائل آب و هوایی و نوع مصالح و مواد به‌کار رفته در آن‌ها، از بین رفته‌اند؛ تعداد زیادی نیز ثبت شده و به‌یادگار مانده‌اند. در واقع گذر زمان نه‌تنها آن‌ها را از بین نبرده است، بلکه در موزه‌های خارج از کشور زینت‌بخش دیوارها و دالان‌ها شده‌اند. با وجود این مکان‌ها ممکن است برخی از دغدغه‌های ملی آرام گیرد، اما برای نسل نوپای کشور جای آن بسیار خالی است؛ چراکه هر نقش، طرح و شکلی از صنایع دستی، نشانه‌ای گویا از فرهنگ اقوام مختلف ایران است و از روحیات و خُلقیات این مردم سرچشمه گرفته است. بنابراین جوانان باید از آن‌ها اطلاع پیدا کنند.
اما به‌راستی می‌دانیم که صنایع دستی اصیل ایران، کمترین سهم را در سبد هزینه‌های مردم دارد؟ آیا هیچ فکر کرده‌ایم که بسیاری از صنایع دستی وارداتی از کشورهای مختلف، آن‌چنان که باید و شاید با روحیات ما هم‌خوانی ندارد و منطبق با فرهنگ اصیل ما نیست؟ آیا این را می‌دانیم که تنوع رنگ، نوع خطوط، شکل و حجم صنایع دستی ما که ریشه چند هزار ساله در فرهنگ ما دارد، برگرفته از روح و روان هنرمند اصیل ایرانی است؟ آیا می‌دانیم خطوط منحنی روی فرش‌ها و اشکال گلیم و نمدمالی، همه و همه از روح و احساسات ما متاثر شده است و گذشت زمان نتوانسته آن را از ما بگیرد؟
استان کرمانشاه از قدیمی‌ترین سکونت‌گاه‌های اقوام ایرانی و یکی از نقاط باستانی ایران است. بنیان کرمانشاه را به تهمورث دیوبند (پادشاه افسانه‌ای پیشدادیان) نسبت می‌دهند؛ کسی که ریسندگی، بافندگی و صنعت را به مردم آموخت. برخی از مورخان نیز بنای آن را به بهرام، پادشاه ساسانی منسوب می‌دانند.
در هر حال شواهد باستان‌شناسی ـ از قدیمی‌ترین نشانه‌های تمدن در گنج‌دره هرسین تا آثار دوران مادی، هخامنشی، ساسانی و دوران پس از اسلام و پس از آن گواه این است که مناطق مختلف کرمانشاه در اعصار مختلف همواره مورد توجه حکومت‌های وقت بوده است و این استان خاستگاه و قرارگاه بسیاری از تمدن‌های ایرانی است.
همچنین کرمانشاه از دیرباز به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خاص و نیاز اهالی به لوازم و مواد اولیه زیستی، مرکز صنایع دستی بوده است و در بین مردم بومی، افراد مستعد و ماهر در هر رشته پرورش یافته‌اند. انواع قالی و قالیچه، قلم‌زنی، نقره‌کاری، مسگری، زرگری، چرم‌سازی، نمد مالی، سفالگری، نساجی سنتی و فلزکاری در محدوده‌ی استان از رونق دیرینه برخوردار بوده و تولیدات آن‌ها بیشتر به سایر نقاط ایران و خارج از آن صادر می‌شود.
از امروز قصد داریم در سری مقالات صنایع دستی کرمانشاه، به معرفی برخی از این آثار هنری و دستی بپردازیم. در این مقالات تلاش می‌شود گوشه و چکیده‌ای از این هنرها که تا حدودی نیز در حال منسوخ شدن است، با پایبندی به لفظ به‌کار گرفته شده محلی معرفی شود. هدف این مقالات معرفی هنرهای کمتر شناخته شده است. در ادامه بعد از توضیحاتی از چرم‌سازی، با کلوانک، زین اسب و پخشه پران آشنا می‌شوید.
سراجی (چرم‌سازی)
از هنرهای سنتی اصیل استان کرمانشاه می‌توان به چرم‌سازی اشاره کرد. هنوز صدای شیهه اسب اصیل نژاد کرد با دلاور مردان سوار بر زین روی اسب، در لابه‌لای تخته‌سنگ‌های کوه بیستون، شاهو، دالاهو و... به گوش می‌رسد.
ساخت کفش، زین اسب و شلاق (قمچی) و لگام اسب همه نشان از اصالت این صنعت دستی اصیل منطقه دارد. مشک، خیک، کمچان، مچ‌بند و پخشه پران از سراجی قدیم استان است که به مرور جای خود را به کیف و کمربند داده است. امروزه جوانان خوش ذوق زیادی در استان کرمانشاه به این کار مشغول‌اند.
سابقه‌ی تاریخی استفاده از چرم، به تاریخ اهلی کردن احشام یعنی حدود ده هزار سال قبل برمی‌گردد. بشر از قدیم از چرم به‌عنوان تن‌پوش و پاپوش استفاده‌های متنوع می‌کرده است. امروزه نیز با توجه به کاربرد چرم برای کارهای مختلف هنوز هم از آن استفاده‌های به‌جا و درست می‌شود. حتی با تغییر کاربری آن برای صنایع مختلف نیز استفاده از آن نه‌تنها کم نشده، بلکه بیشتر نیز شده است. همه ما به‌نوعی در جامعه‌ی امروز با آن سر و کار داشته یا با آن روبه‌رو هستیم.
روش فرآوری چرم
عمل‌آوری ابتدایی آن به این شکل است که ابتدا چرم را جلوی آفتاب گذاشته و روی قسمت داخلی آن را نمک می‌زنند تا آماده شود. سپس آن را تراش داده و مراحل بعدی روی آن انجام می‌شود. روش دباغی چرم به شیوه‌ی سنتی یعنی با استفاده از تراش با سنگ یا یک شی تیز و نمک، پس از آن با استفاده از جفت (شیرابه پوست بلوط) که رنگ تیره‌ای دارد آن را دباغی می‌کنند. علاوه بر این، نوعی گَون آتش می‌زنند و با دوده‌ی آن گَون، مشک را دوده‌زدایی می‌کنند. این کار برای از بین بردن طعم‌های بد و خوش‌طعم کردن و بوزدایی انجام می‌شود. روش دیگر برای بوزدایی استفاده از ساقه‌ی بوته‌ی شیرشیرک (فرفیون - گلی تک‌جنس با میوه‌ی خشک و کپسولی شکل) است. این روش هنوز هم در بسیاری از مناطق عشایری و روستایی به‌شکل‌های مختلف، متداول و مرسوم است و هزاران سال است که مورداستفاده قرار می‌گیرد. هرچند در گذشته این کار با ابزار ابتدایی و دستی انجام می‌شده است؛ امروزه با کمک ابزارآلات برقی صنعتی، میزان دقت در انجام کار و تولید، چند برابر شده است.
علاوه بر این در عصر توسعه‌ی صنعتی در بسیاری از شهرهای ایران و جهان، صنعت چرم‌سازی به‌صورت کاملا مکانیزه با انبارهای چندهزار تنی و کاملا دیجیتالی رواج دارد. تجارت چرم نیز مانند دلار و نفت، بنا به مقتضی زمانی در شرایط خاص در نوسان است و هرروز بیشتر از گذشته بر توسعه‌ی صنعتی چرم‌سازی افزوده می‌شود. تن‌پوش، جلد تفنگ و فشنگ، زین و لگام اسب، جلد تلفن همراه، کیف، کفش، کمربند و تزیینات داخل خودروهای گران‌قیمت و هزاران نوع کالای چرم دیگر از جمله محصولاتی هستند که امروزه تولید می‌شوند. با شناخت و آگاهی از پیشینه‌ی این هنر دستی و سنتی، می‌توانیم برای حفظ و توسعه‌ی این هنر و صنعت تلاش دوچندان داشته باشیم.
مواد اولیه و ابزار کار تولید چرم
مواد اولیه پوست حیواناتی مانند بز، گوسفند، گاو و گوساله است که به‌نوعی معمول عمومیت دارد. امروزه معمولا برای کار سراجی در کرمانشاه، بیشتر چرم‌های آماده را از همدان به کرمانشاه می‌آورند. برای ساخت خیک (جای روغن) از پوست بز و برای جای خوار و بار (جوانه) از پوست گوسفند استفاده می‌کنند.
ابزار کار تولید چرم
- مشته (برای کوبیدن)
- درفش (برای سوراخ کردن)
- گزن (برای برش چرم)
- قلاب (برای دوخت و دوز)
- کاتر (برای برش)
- پرگار، گونیا، خط‌کش (برای اندازه‌گیری)
- سمبه (برای سوراخ کردن و نقش انداختن)
- امروزه بیشتر برای دوخت و دوز از چرخ لویس (دستگاهی که چرم را نازک می‌کند) ، پرس (برای برش اجناس با توجه به شابلون مربوطه) و پرچ (که از ابزرا کار اولیه سراجی است) استفاده می‌شود.
انواع ساخته‌ها
انواع کیف زنانه و مردانه، کمربند، یراق چرمی اسب، لوازم چرمی شکار، جای آب (مشک آب)، جای خوار و بار و جای روغن و...
به‌منظور عمل‌آوری جای خوار و بار، از آرد استفاده می‌کردند و برای جای روغن، از شیره توت استفاده می‌شده است. یعنی آن را در شیره توت قرار می‌دادند تا نرم و ماندگار شود و در طول زمان استفاده، بسیار نرم و نازک بماند.
امروزه با توجه به تنوع بازار، جلد موبایل و کیف‌های زنانه نیز تولیدات بالایی دارد.
لازم به توضیح ست که شغل سراجی اهمیت فراوان داشته است. عمل‌آوری چرم و دباغی، معمولا در همدان انجام می‌شده و به همین خاطر از قدیم الایام بازار کرمانشاه به بازار سراج‌ها معروف بوده و هنوز هم به این نام معروف است.
(در سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰ با روی کار آمدن رضاشاه، حکومت مرکزی توانست تا اندازه‌ای نفوذ و قدرت خود را در سراسر ایران تأمین کند. در این زمان شاه‌آباد، کرمانشاهان، سنندج، ملایر، همدان و ایلام بخشی از استان پنجم بودند. از سال ۱۳۴۰ به بعد استان کرمانشاه تقسیم شد به استان کردستان و استان کرمانشاهان – ویکی‌پدیا)
تولید کار چرم نشانه‌ی ذوق هنری و وجود بازار مناسب سراجی در منطقه بوده است که امروزه نیز بازار مناسبی دارد.
کلوانک
کلوانک نوعی انگشترانه از جنس چرم است که کشاورزان هنگام درو گندم با دست به انگشت می‌کردند تا انگشت آن‌ها در اثر برخورد مداوم با ساقه‌ی گندم که با دست درو می‌شده زخم نشود یا داسی که با آن گندم را می‌بریدند به انگشت آن‌ها آسیب نزند. تولید کلوانک یا انگشترانه در مناطق مختلف استان‌هایی که کشاورزی داشتند مرسوم بوده است. امروزه به‌دلیل وجود دستگاه‌های ماشینی برای درو، این صنعت دستی چرمی تولید نمی‌شود و کاملا منسوخ شده است.
زین اسب
زین اسب از صنایع دستی ترکیبی چرم، چوب و فلز است که کاملا کاربردی بوده و با توجه به آثار نقش‌برجسته‌های به‌جا مانده از گذشته، سابقه‌ی چند هزار ساله دارد. برای ساخت آن افراد زیادی در این زمینه فعالیت می‌کردند و کاربرد آن بسیار بیشتر از امروز بوده، به همین منظور کار زین‌سازی اهمیت فراوان داشته است؛ زیرا زین‌سازی از هنرهای تلفیقی است و متعلقات فراوان دارد، از جمله شلاق، رکاب و... متاسفانه این هنر امروزه در حال منسوخ شدن است.
پخشه پران
پَخشه پران یکی از صنایع دستی قدیمی است که بیشتر برای اسب و الاغِ افراد دوره‌گرد استفاده می‌شده است. در مناطقی که باغات زیادی داشتند برای فروش تولیدات از الاغ و اسب استفاده می‌شده است. از آنجا که میوه‌ها شیرین بوده، پشه‌های زیادی دور آن‌ها جمع می‌شدند. به همین دلیل از پخشه پران (پشه پران) استفاده می‌کردند.
پخشه پران را دور سر حیوان می‌زدند تا مگس دور سرش جمع نشود و مجبور نباشد خود را زیاد تکان دهد. به این ترتیب میوه‌ها خراب نمی‌شدند. پخشه پران از جنس چرم است و زنگوله‌های فلزی به آن متصل می‌شوند که هنگام تکان دادن آهنگ دلنشینی ایجاد می‌شده است. این هنر بسیار کاربردی بوده و سابقه‌ی بسیار زیادی دارد. اما امروزه دیگر تولید نمی‌شود.
هنگام تهیه این مطلب، تصاویر مناسبی از این آثار و روش سنتی تهیه چرم در دسترس نبود. لطفا اگر تصاویری از این هنر دستی سنتی دارید، با کجارو به اشتراک بگذارید.
در این مطلب به صنایع دستی کهن و هنرهایی که کمتر از آن‌ها می‌دانیم اشاره کردیم. بدیهی است که هنر دستی چرم‌سازی، طیف وسیعی از محصولات را در بر می‌گیرد که هدف این مقاله معرفی آن‌ها نیست. لطفا نظرات و پیشنهادها خود را با کجارو در میان بگذارید.
دیدگاه