خلیج فارس را بهتر بشناسیم؛ آشنایی با آبزیان شاخاب پارس

پهنه‌های نیلگون خلیج همیشه فارس یکی از بزرگ‌ترین پناهگاه‌های موجودات دریایی مانند مرجان‌ها، ماهی‌های تزیینی کوچک، ماهی‌های خوراکی و غیرخوراکی، صدف‌ها، حلزون‌ها، نرم تنان، شقایق‌های دریایی، اسفنج‌های دریایی، عروس‌های دریایی، لاک‌پشت‌ها، دلفین‌ها، کوسه‌ماهی‌ها و بسیاری از موجودات دریایی دیگر است که از هزاران سال پیش تا امروز به حیات خود را زیر این دریای پارسی ادامه داده‌اند. 

مقالات مرتبط:

• خلیج فارس را بهتر بشناسیم؛ آشنایی با افسانه ها و روایت های رمزآلود دریای پارس
• خلیج فارس را بهتر بشناسیم؛ آشنایی با روستای لافت
• خلیج فارس را بهتر بشناسیم؛ آشنایی با بندر تاریخی سیراف

خلیج فارس با وجود تمام مشکلات محیطی و اقلیمی حاکم بر آن از تنوع زیستی بالایی برخوردار است، به‌گونه‌ای که زیستگاه صدها گونه ماهی به شمار می‌آید که تعداد زیادی از آن‌ها بهره‌برداری اقتصادی دارند. علاوه بر ماهی‌ها بیش از ۳۰۰ تا ۴۵۰ نوع دیگر آبزی نیز در خلیج فارس زندگی می‌کنند. در مقاله به معرفی برخی از مهم‌ترین آبزیان خلیج فارس می‌پردازیم.

ماهی‌های خوراکی خلیج فارس

بیش از ۱۵۰ نوع ماهی متفاوت در خلیج فارس یافت می‌شود. اغلب آبزیان خلیج فارس به‌جز چند مورد که وارد آب‌های کارون، بهمن شیر و اروند می‌شوند، در آب‌های شور زندگی کرده و در همان جا تخم‌ریزی و تولیدمثل می‌کنند. از مهم‌ترین انواع ماهی‌های تجاری خلیج فارس می‌توان به زبیده، حلوا سفید، قباد، شیر ماهی، شانک، سنگسر، پیش ماهی، هامور، سیکین، کارفه، طوطی، حلوا سیاه، شوریده، خبور، کفشک، سرخو، خابور و سبور اشاره کرد.

ماهی‌های تزیینی خلیج فارس

خلیج فارس مأمن صدها گونه ماهی تزیینی است که برخی از نمونه‌های آن مانند گونه امپراتور در جهان نادر هستند. از دیگر ماهی‌های تزیینی می‌توان جراح دم زرد، آنتن‌دار، دلقک آبی، کاردینال، هامور، سقماهی، دم گاری، نئون، آرایشگر، صندوق ماهی شاخدار، خروس دریایی، پیکاسو، ملوان، چیتی، شقایق، ژله و پیکاسوی مشکی را نام برد.

سینگو یا خرچنگ خلیج فارس

مردم کرانه‌های خلیج فارس به خرچنگ سنگو یا سینگو می‌گویند. خلیج فارس زیستگاه انواع سینگوها است که از جمله می‌توان به سینگو آدمی، سینگ گلکری، سینگو شه یوب، یسنگ باکمال، سینگ گاری، سینگو ملأ، سینگو مرجان و خرچنگی با رنگ قرمز اشاره کرد.

میگوی خلیج فارس

یکی از محصولات ارزشمند خلیج فارس و دریای عمان میگو است. میگوی خلیج فارس از جنس پناناس است و بین ۷ تا ۱۵ سانتی‌متر طول دارد. میگو از خانواده سخت‌پوستان است که در اغلب آب‌های جهان اعم از آب شور و شیرین یافت می‌شود.

میگو منبعی غذایی برای موجودات دریایی و انسان‌ها است. همانند سایر غذاهایی دریایی، سرشار از کلسیم، فسفر، ید و پروتئین است. همچنین میگو دارای ۱۲۲ تا ۲۵۱ میلی‌گرم کلسترول است. فصل صید میگو معمولا از مرداد تا اواسط آبان هر سال است و پس از آن چون فصل تخم‌گذاری میگو فرا می‌رسد، ممنوعیت صید آغاز می‌شود و تا اردیبهشت ادامه می‌یابد. صید میگو سالی دو بار انجام می‌شود.

نهنگ‌های خلیج فارس

۱۱ گونه از تیره بالن‌ها و وال‌ها در خلیج فارس زندگی می‌کنند. از جمله بزرگ‌ترین آبزیان حال حاضر جهان، نهنگ آبی است که طولی بین ۲۰ تا ۳۶ متر و وزنی بین ۶۰ تا ۱۷۸ تن دارد و سرعت آن به ۸ تا ۳۰ مایل در ساعت می‌رسد. این نهنگ بچه‌ای به طول ۷ متر و وزن ۷ تن به دنیا می‌آورد که روزی ۶۰۰ لیتر شیر می‌خورد، اما غذای مادر منحصر به سخت‌پوستان و پلانکتون‌ها است.

نهنگ باله پشتی دومین آبزی بزرگ جهان به شمار می‌آید. این نهنگ نیز در تمامی پهنه خلیج فارس به‌ویژه دهانه دریای عمان و خلیج شرقی جاسک یافت می‌شود. نهنگ گوژپشت از دیگر نهنگ‌های خلیج فارس است که سرعتی معادل ۸ تا ۱۰ کیلومتر دارد و تیغه‌های دندانی که آن را در هر طرف ۲۷۰ تا ۴۰۰ عدد است و طول هر تیغه به ۸۰ سانتی‌متر می‌رسد. این نهنگ قادر است تا ۳۵ دقیقه زیر آب بماند، نهنگ خاکستری سرعت حیرت‌آوری معادل ۶۰ کیلومتر در ساعت دارد. نهنگ قاتل که بسیار نادر و کمیاب است از دیگر نهنگ‌های خلیج فارس به شمار می‌آید.

لاک‌پشت‌های خلیج فارس

بیش از ۲۰۰ میلیون سال است که لاک‌پشت‌های دریایی در آب‌های نواحی گرمسیری و فلات قاره زندگی می‌کنند. جانوران بزرگی که انگشتان دست و پاهایشان به باله‌هایی برای شنا تغییر شکل یافته و از آن‌ها شناگران قابلی ساخته است. پنج نوع از هشت نوع لاک‌پشت‌های دریایی که در جهان وجود دارد در آب‌های خلیج فارس و دریای عمان زندگی می‌کنند. لاک‌پشت پوزه عقابی یکی از این‌گونه‌ها است که به‌شدت در معرض خطر انقراض قرار دارد. این لاک‌پشت در خلیج فارس از همنوعان خود در جهان کمی کوچک‌تر و کم وزن‌تر است.

طول متوسط لاک آن‌ها بین ۷۰ تا ۸۰ سانتی‌متر و پهنای آن ۶۰ تا ۷۰ سانتی‌متر و وزن متوسط آن‌ها ۴۰ کیلوگرم است. عمده غذای آن‌ها اسفنج‌ها، مرجان‌های نرم و حلزون‌های دریایی است. به همین علت آرواره‌های آن‌ها به‌شکل منقار عقاب درآمده است. تخم‌گذاری لاک‌پشت‌های پوزه عقابی از ابتدای فصل بهار شروع می‌شود و تا پایان فصل ادامه می‌یابد. لاک‌پشت‌ها معمولا شب‌ها به ساحل می‌آیند. نرها هرگز به ساحل زادگاهشان برنمی‌گردند، ولی لاک‌پشت‌های ماده پس از رسیدن به سن بلوغ که معمولا پس از سی سالگی است برای تخم‌گذاری به همان ساحلی برمی‌گردند که در آن زاده شده‌اند.

لاک‌پشت‌ها در نیم ساعت حدود ۱۰۰ تخم می‌گذارند. نوزادها پس از ۴۵ تا ۷۵ روز از تخم بیرون آمده و با تلاش و زحمت فراوان خود را از میان شن و ماسه‌ها به بیرون می‌کشند. طول بچه لاک‌پشت‌ها ۵ سانتی‌متر و وزن آن‌ها کمتر از ۲۰ گرم است. نوزادها بعد از بیرون آمدن از میان ماسه‌ها به طرف روشن‌ترین افق یعنی دریا حرکت می‌کنند. مرغ‌ها و پرندگان دریایی، لاشخورها، خرچنگ‌ها از جمله دشمنان بچه لاک‌پشت‌ها هستند و قبل از رسیدن به دریا آن‌ها را شکار می‌کنند. در دریا نیز خطرات زیادی آن‌ها را تهدید می‌کند و فقط تعداد کمی از بچه لاک‌پشت‌ها، حدود یک درصد، به بلوغ می‌رسند.

دلفین‌های خلیج فارس

دلفین‌ها که در زبان فارسی به آن‌ها تخس هم می‌گویند، باهوش‌ترین حیوان آبزی تلقی می‌شوند. دلفین‌ها در بیشتر نواحی خلیج فارس به‌ویژه در آب‌های تنگه هرمز و آب‌های بین جزایر دیده می‌شوند. یکی از انواع دلفین‌ها به نام پوریوبز در جنگل‌ های حرا به‌طور دائم زندگی می‌کند و دلفین‌های بینی بطری در جنوب جزیره قشم و در مجاورت جزیره هنگام و سالارک و هرمز زندگی می‌کنند و از گونه‌های بومی منطقه نیز محسوب می‌شوند.

علاوه بر اینها تا اوایل نیمه نخست تابستان دلفین‌های گوژپشت در مجاورت قشم دیده می‌شوند و این‌گونه‌ها مهاجر آب‌های خلیج فارس هستند و ۵ تا ۶ ماه در این آب‌ها می‌مانند. از دیگر دلفین‌های خلیج فارس دلفین سیاه است که گونه‌ای از نهنگ‌های خلیج فارس است که رنگ تیره بدن، آن را از سایر گونه‌ها دلفین‌ها جدا می‌سازد.

کوسه‌های خلیج فارس

کوسه‌ها جزیی از ماهیان غضروفی هستند که در خلیج فارس و دریای عمان ۱۹ گونه از آن‌ها در قالب چهار خانواده زندگی می‌کنند. کوسه‌ها حلال گوشتند و از ۴۰۰ گونه شناسایی شده در دنیا ۲۰ گونه مهاجم هستند که از این میان نیز فقط سه گونه به نام‌های ببری، سفید و ماکو اشتباهی به انسان حمله می‌کنند که خوشبختانه این‌گونه‌ها در خلیج فارس وجود ندارد.

به‌طور خاص ۷ گونه کوسه در آب‌های خلیج فارس زندگی می‌کند که از میان آن‌ها می‌توان به کوسه ماهی درنده، کوسه گربه ماهی، نهنگ کوسه یا کوسه کر، کوسه سرچکشی، کوسه ماهی شکاری و کوسه ماهی گورخری اشاره کرد.

کوسه ماهیان علاوه بر تعادل اکولوژیکی دریاها، مصارف مختلفی در جهان دارند. پوست کوسه در برخی کشورها مصرف غذایی دارد، اما بیشتر پوست کوسه‌ها در تهیه چرم استفاده می‌شود.

از چرم کوسه نیز در تهیه وسایل لوکس مانند کیف دستی، کفش، چکمه، بند ساعت، جاکلیدی، جلد هفت تیر و دسته چاقو استفاده می‌شود. همچنین از کبد این آبزی علاوه بر استخراج ویتامین A برای تهیه روغن استفاده می‌شود. تعدادی از کوسه‌ها پوست با ارزشی دارند، در حالی که گوشت آن‌ها بی‌ارزش است. از طرف دیگر گوشت برخی از کوسه‌ها مانند کوسه باله کوتاه در بازار از ارزش بالایی برخوردار است.

دندان‌های کوسه دارای استفاده تزیینی و از غضروف آن‌ها استفاده دارویی می‌شود. باله کوسه صادراتی است و سوپ باله از گرانترین غذاها در جنوب‌شرق آسیا به شمار می‌رود. استخراج مواد چربی از کوسه برای تهیه مواد آرایشی یا تهیه نخ بخیه از باله کوسه از دیگر کاربرد آن در صنعت است.

آبسنگ‌های مرجانی خلیج فارس

آبسنگ‌های مرجانی زیباترین چشم‌اندازها را در خلیج فارس خلق می‌کنند، چنان که شاید از نظر زیبایی، هیچ محیط طبیعی دیگری در جهان قابل مقایسه با مناطق مرجانی نباشد. صدها و بلکه هزاران موجود کوچک و بزرگ با رنگ‌های زیبا و متنوع و بسیار شگفت‌انگیز، منظره بدیع و شگفت‌آوری را در مقابل چشمان بیننده پدید می‌آورد که توصیف آن امکان ندارد.

مرجان‌ها به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند: مرجان‌هایی که از خود آهک ترشح می‌کنند و به اصطلاح سفت هستند و ایجاد آبسنگ می‌کنند و دیگر مرجان‌هایی که آهکی نبوده و اصطلاحا نرم نامیده می‌شوند. عمده مرجان‌های خلیج فارس از نوع آبسنگی هستند و وجود همین آبسنگ‌های مرجانی است که جلوه‌ای بس زیبا به طبیعت جزایر ایرانی خلیج فارس بخشیده است. مرجان‌ها معمولا در تمامی نواحی دریا یافت می‌شوند، ولی پراکنش انواع سخت یا آبسنگ‌ساز محدود به مناطق کم‌عمق جزایر و به وسعت صدها کیلومتر مربع است.

مرجان‌های خلیج فارس عمدتا متعلق به دوران چهارم زمین‌شناسی و بسیار جوان هستند. متأسفانه مقدار زیادی از این مرجان‌ها از بین رفته‌اند که یکی از عوامل آن  گل و لای موجود در رودخانه‌ها است که پس از ورود به دریا باعث مسدود شدن مجراهای تغذیه‌ای مرجان‌ها می‌شود. ایجاد اسکله‌ها یا حفاری‌های دریایی نیز باعث از بین رفتن مرجان‌ها می‌شوند. ریختن فاضلاب و آب‌های شهری، لنگر انداختن شناورهای صیادی و تجاری در اطراف جزایر که محل زیستگاه مرجان‌ها است و همچنین خریدوفروش این جانوران آبزی برای کارهای تزیینی و استفاده دارویی از آن‌ها از دیگر عوامل نابودی این جانوران بی‌نظیر دریایی است.

صدف‌های مرواریدساز خلیج فارس

صید صدف مرواریدساز در آب‌های خلیج فارس از دیرباز پیشه بسیاری از ساحل‌نشینان خلیج فارس بوده است.

ارزش بالای اقتصادی، اشتغال‌زایی و کاربرد صدف در صنعت جواهرسازی و صنایع دستی دریایی مهم‌ترین مزیت صید صدف مرواریدساز است. حدود ۸۰درصد مروارید طبیعی و با کیفیت جهان تا قبل از سال ۱۳۳۹ هجری شمسی در آب‌های خلیج فارس صید می‌شد و بندر لنگه پس از بحرین دومین مرکز صید و صادرات مروارید و پوسته صدف مرواریدساز در خلیج فارس بود جزایر لاوان، شیدرو، هندورابی، کیش و بنادر نخیلو، چیروییه، میچائیل از مهم‌ترین صیدگاه‌های صدف مرواریدساز در محدوده آب‌های شهرستان بندر لنگه است که البته به‌علت کاهش شدید ذخایر صدف مرواریدساز صید این آبزی در چند سال اخیر در آب‌های استان هرمزگان در خلیج فارس ممنوع شده است.