کبوترخانه؛ کارخانه ای طبیعی به جا مانده در تاریخ معماری ایران
معماری داخلی کبوترخانه‌ها استثنایی است؛ عظمت این بناها هم به سبب گستردگی و شکوه و هم به سبب تنوع در فرم اعجاب برانگیز است. برای آشنایی با این بناهای اسرارآمیز با کجارو همرا باشید.
معمار ایرانی به‌دلیل نگاه عالمانه به اقلیم و علم زیست‌شناسی، عجایبی حیرت برانگیز و ماندگار تحت عنوان کبوترخانه‌های ایرانی خلق کرده است. متاسفانه کبوترخانه‌های ایرانی، مانند بسیاری از مظاهر هنری ایران ناشناخته مانده است، در حالی که این برج‌های زیبای کبوتران، به‌عنوان زیرساخت تاسیسات کشاورزی، تمامی سرای ایران را از کناره‌های شرقی دریاچه ارومیه گرفته تا کویر یزد و میبد و برخی روستاهای نطنز و کاشان و نیز از جنوب خراسان و طبس گرفته تا گوشه و کنار شهرها و آبادی‌های این سرزمین حضوری پیوسته داشته است. تنها در حوالی اصفهان بیش از سه هزار برج کبوتر وجود داشته است که عمده آنان در روستای ولاشان که تعداد آنان ۳۰ عدد است و استان یزد نیز در شهرستان میبد یکی از زیباترین کبوترخانه‌ها را در خود جای داده است.
کبوترخانه میبد، اثری مربوط به دوره قاجاریه است که دارای چهار هزار لانه کبوتر است و با سبک استوانه‌ای و با ارتفاع حدود هشت متر و معماری اصیل یزد ساخته شده است و در جنوب شرقی باروی قدیم شهر میبد قرار دارد که در سال ۱۳۶۴ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۱۶۹۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت شده است. طراحی و عملکرد کبوترخانه ها، بسیار جالب و عالمانه بوده، به‌گونه‌ای که در جذب کبوتران و خلق زیستگاهی امن برای کبوتر، حیرت برانگیز بوده است.
مقاله مرتبط:
کبوترخانه‌ها مانند دژ نظامی در برابر همه دشمنان کبوتر که کم هم نیستند، مقاوم و نفوذناپذیر بوده است. ساختار معماری کبوترخانه به‌گونه‌ای بوده که نه‌تنها در برابر پرندگان شکارچی مانند قوش، جغد و کلاغ اندیشیده است، بلکه هرگز پرندگان مهاجم را نیز درون برج‌ها راهی نبوده است و امنیت همراه با آرامش و آسایش کبوتران را تامین می‌کرده است. دقت در اجرای این برج‌های کبوتر، به حدی بوده است که درصد اشتباه ورود پرندگان مزاحم را به صفر می‌رسانیده، چراکه اگر حتی یک مورد پرنده یا حیوان مهاجمی به درون این کبوترخانه راه می‌یافت، هرگز هیچ کبوتری احساس امنیت نمی‌کرد و کبوترخانه خالی از حضور کبوتران می‌شد.
کبوترخانه‌های کوچک و بزرگ ایران به حسب اندازه میان هزار تا ۴۰ هزار کبوتر را در خود جای می‌دهند. فضای داخلی کبوترخانه گاهی محل تجمع حدود ۲۵ هزار کبوتر می‌شد. آشیانه‌ها آن‌چنان زیبا و منظم با مدول‌های یک شکل و از مصالح کاهگل ساخته شده بود که در تابستان بسیار خنک و به‌گونه‌ای بوده است که باد در فضای آن جاری (بادگیر) بوده و برعکس در زمستان گرم و از وزش بادهای سرد محلی در امان بوده است.
قطر سوراخ‌های ورودی کبوتران به داخل برج‌ها به‌اندازه‌ای ساخته شده است که تنها کبوتران می‌توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند. جالب توجه اینکه برای دقت یک اندازه بودن قطر سوراخ‌های کبوتر از تنوشه (لوله‌های سفالی) استفاده می‌شد تا سوراخ‌ها یکسان اجرا شود؛ نه بزرگ‌تر بود که پرندگان مهاجم وارد شوند و نه کوچک‌تر که کبوتران بزرگ‌تر نتوانند وارد کبوترخانه‌ها شوند.
دیگر از تجهیزات دفاعی کبوترخانه‌های ایرانی تمهیداتی بوده که در مقابل ورود گربه و روباه و تا حدی آدمیزاد و نیز مار و موش اعمال می‌شده است. موش گرچه مستقیما دشمن کبوتر نبوده، اما با کانال‌سازی در زیر پی‌ها، برج‌ها را خالی و سوراخ می‌کرده و راهی را برای ورود سایر حیوانات شکارچی و از زیرزمین برای نفوذ مارها فراهم می‌ساخته است.
دفع دشمن در کبوترخانه‌ها
از دیگر تمهیداتی که ایرانیان در دفع دشمنان کبوتر و جذب کبوتران در کبوترخانه‌ها اندیشیده بودند، عبارت بود از استفاده از بوی برخی از جانوران مانند گرگ و کفتار و بوی برخی از گیاهان مانند کندر و سراب برای محافظت کبوتران. در برخی از کبوترخانه‌های ایران از جمله روستاهای گلپایگان و خمین، سر گرگ و کفتار را در کبوترخانه می‌گذاشتند.
معماری زیبای کبوترخانه‌های ایرانی، همراه با عملکرد اقتصادی آن یعنی کارخانه ساخت مرغوب‌ترین کود شناخته شده در جهان بر کسی پوشیده نیست. کود کبوتر در گذشته استفاده‌های بسیاری در صنعت نیز داشته، از جمله صنعت دباغی در چرم‌سازی و ساخت باروت. ازاین‌رو شاه عباس صفوی مالیات نسبتا سنگینی بر کبوتر خانه‌ها بست.
معماری داخلی کبوترخانه‌ها
معماری داخلی کبوترخانه‌ها استثنایی است؛ عظمت این بناها هم به‌دلیل سترگی و شکوه و هم به‌دلیل تنوع در فرم اعجاب‌برانگیز است. طراحی و انتخاب سایت‌های دایره‌ای برای ساخت کبوترخانه با فضاهای تودرتو در مقاومت بالای آن نقش داشته است.
یکی از سیاحان فرانسوی در بازدید از ایران در قسمتی از سفرنامه خود می‌نویسد: «کبوترخانه‌های عظیم ایران شش بار بزرگ‌تر از بزرگ‌ترین پرورشگاه‌های ماست. این برج‌ها را از آجر بنا می‌کنند و رویش را گچ و آهک می‌کشند و در تمام سطوح داخلی دیواره برج از بالا به پایین سوراخ‌هایی تعبیه شده تا کبوتران در آن‌ها آشیانه کنند».
در مناطق گرم و خشک که حضور آب جاری امکان‌پذیر نبوده، با احداث چاه و ایجاد جایگاه‌های «آبشخور» امکان استفاده کبوتران از آب را فراهم می‌ساختند.
کبوترخانه ایرانی مورد توجه بسیاری از سیاحان و گردشگران خارجی بوده است. ابن بطوطه مراکشی ظاهرا اولین سفرنامه‌نویسی بوده که درباره کبوترخانه ایرانی سخن گفته است. این کبوترخانه‌ها را بین راه قریه فیلان و اصفهان دیده است: «فیلان قریه بزرگی است که روی رودخانه عظیمی ساخته شده و در کنار آن مسجد زییایی وجود دارد. آن روز تیر از وسط باغ‌ها و آب‌ها و روستاهای زیبا که برج‌های کبوتر زیادی داشت به مسیر خود ادامه دادیم و پسین روز به اصفهان رسیدیم...»
حدود دو قرن بعد، شاردن فرانسوی، با دقت فراوانی به موضوع کبوترخانه‌های ایرانی می‌پردازد. او درباره کبوترخانه‌های ایران می‌نویسد: «من عقیده دارم که ایران مملکتی است که بهترین کبوترخانه‌های جهان در آنجا ساخته می‌شود. همه این‌ها برای به دست آوردن کود ساخته شده است و نه برای پرورش و تغذیه کبوتران».
توماس هربرت درباره اصفهان و کبوترخانه‌های آن می‌نویسد: «اگرچه خانه‌های ایرانیان نظیف بود، ولی به‌هیچ‌وجه قابل قیاس با خانه کبوترانشان (برج‌های کبوتر) که ظاهری عجیب دارند، نبود». اوژن فلاندن می‌نویسد: «مابین جلفا و خرابه‌ها، چندین برج کبوتر یافت می‌شود. این برج‌ها انسان را به خود جلب می‌کند... خیلی بزرگ، محکم و قشنگ‌اند.»
کبوترخانه‌ها و اقتصاد
اهمیت کبوترخانه در اقتصاد ایران چنان بوده است که غازان خان مغول در کنار سایر اقداماتی که برای احیای کشاورزی ایران انجام داد، فرمان‌هایی برای حفظ و بازسازی و نگهداری کبوتران و کبوترخانه‌ها صادر کرد. متاسفانه عملکرد پرسود این بناهای باارزش که در کار کشاورزی بنیادی حیاتی دارد، بر جامعه ما پنهان مانده است.
دیدگاه