پامنارهای ایران؛ تاریخچه و ساخت

در بعضی شهرها در گوشه و کنار کشور پهناور ایران محله‌ها، مسجدها و آبادی‌هایی وجود دارند که چون در کنار مناره یا گلدسته قرار گرفته‌اند، به پامنار مشهور شده‌اند. عنوان پامنار، برگرفته از ویژگی‌های معماری دیوانی ایران قبل از اسلام و سپس معماری مذهبی عصر اسلامی و به‌ویژه ساختمان مناره‌ها و مأذنه‌های مساجد است. این نامگذاری مانند اشباه آن هم‌چون مشهد، تربت، زیارت، زیارتگاه، قدمگاه، امامزاده، معصوم‌زاده، آستانه، شهید، پیر و شیخ که در گوشه و کنار ایران و کشورهای مجاور موجود است، در عصر اسلامی رایج شده است.

وجه تمسیه منار

منار، اسم مکان از ماده، نار یا نور به‌معنای محل نور یا نار یعنی آتشگاه و جای روشنایی‌ست و به جایی اطلاق می‌شود که به‌صورت ستونی بلند و ساختمانی برج مانند ساخته شده باشد. از عصر هخامنشیان به بعد، از این منارها به‌منظور فرستادن پیام و نیز راهنمایی پیک‌ها و چاپارها و دیگر مسافران در کنار راه‌ها در خشکی یا برای کشتی‌ها در بندرها استفاده می‌شده که از طریق افروختن آتش روی این مناره‌ها بوده است، چنان‌که از دیرباز روی برج‌های دیدبانی در بندرهای دریایی چراغ افروخته‌اند. به همین دلیل در زبان‌های لاتین به این منارها تا همین امروز Light House می‌گویند.

پس از ظهور اسلام، در کشورهای مسلمان، از این مناره‌های قدیم برای گفتن اذان استفاده شده و به‌علاوه منارهای جدیدی نیز برای کمک به توازن ساختمان مساجد و معابد بزرگ از آجر یا سنگ ساخته شده است که این دست از منارهای عصر اسلامی به‌عنوان ماذنه یا گلدسته معروف شده است، به همین دلیل، مناره به‌عنوان محل مرتفع ضرب‌المثل شده است؛ چنان که سعدی در دیباچه گلستان گوید: «چراغ، پیش آفتاب پرتوی ندارد و مناره بلند در دامن کوه الوند، پست کند».

هر چند واژه «منار» لفظی عربی است، ولی ریشه تمدنی آن ربطی به اعراب ندارد و دلیلش این است که در سرزمین عربستان تا قبل از فتوحات اسلامی منارهایی وجود نداشت.

علت بنای منارها

در ایران از عصر هخامنشیان مناره‌ها در حقیقت علائم راهنمایی برای چاپار دولتی بودند و از آتش‌افروزی بر بام این ستون‌های مرتفع نه‌تنها به‌منظور راهنمایی چاپار، بلکه همچنین به‌منظور دادن و فرستادن پیام‌های مهم استفاده می‌شد.

راه‌های ایران از مناطق کویری، کوهستانی و جنگلی عبور می‌کرد، حرکت شن‌های روان در کویر و برف و باران و توفان در جنگل و مناطق کوهستانی جاده‌ها را از دید دور می‌داشت، به‌خصوص در کویر به خاطر شن‌های روان جاده‌ها محو می‌شده، لذا وجود نشانه و علامت در کنار راه‌ها و در جوانب شهرها ضرورت پیدا می‌کرد و هیچ یک از نشانه‌ها بهتر از منار نبود.

بعد از ظهور اسلام با شکل یافتن مساجد، گلدسته‌ها و ماذنه‌ها به‌دلیل نوع بنا و همچنین لزوم گفتن اذان از محلی مرتفع از ساختمان برج‌ها، میل‌ها و مناره‌های راهنما نشات گرفته و احداث شده است و گلدسته‌ها می‌توانسته به‌عنوان برج‌های راهنما هم مورد استفاده قرار گیرد.

ساخت‌وساز منار

مناره‌ها بیشتر با آجر و ملات گچ و خاک ساخته شده و از تزیینات آجری برخوردار هستند. در برخی از مناره‌ها با استفاده از آجر جمل‌هایی تکرار شده مانند مناره مسجد جامع نوش‌آباد که با آجر «عنداله العلیم» روی بدنه مناره نقش بسته است و در نوع خود بسیار ارزشمند است.

هر مناره از سه قسمت تشکیل شده است:

• پایه یا خاک‌انداز به‌صورت چند ضلعی یا استوانه‌ایی، قطورتر از بدنه مناره است.
• ساقه مناره، بخش اصلی مناره است که به‌وسیله پلکان حلزونی از درون مناره به بالا راه دارد.
• راس مناره که در حقیقت بام و سرپوش مناره یا بالاترین قسمت آن است که در عصر اسلامی از آن برای دادن بانگ نماز (اذان) استفاده می‌شده است.

اماکن معروف به پامنار در ایران

پامنار تهران

در گذشته، محله پامنار یکی از گذرهای محله «عود لاجان» بوده است که به‌صورت بازارچه‌ایی «دروازه شمیران» را به شبکه «بازار» متصل می‌کرد. وجه تسمیه گذر پامنار، وجود «منار» مسجد عود لاجان معروف به مسجد و مدرسه میرزا صالح است که به شماره ۴۱۰ در فهرست «بناهای تاریخی ایران» به ثبت رسیده است.

 پس از توسعه معابر بعضی از بناهای قدیمی از میان رفت، اما «منار» مسجد و مدرسه میرزا صالح، در بخش غربی خیابان پامنار برجای ماند.

پامنار دامغان

مدرسه پامنار دامغان در محله دباغان در سمت شمال بازار دامغان، زیر گنبد بزرگ خشتی معروف به قیصریه روبه‌روی مسجد جامع و نزدیک گنبد پیر علمدار واقع است. مدرسه پامنار در ۱۱۱۸ قمری در زمان سلطنت شاه سلطان حسین صفوی به همت حاج فتح علی بیک قاجار به‌همراه آب‌انبار بنا شد.

پامنار رامشه

محله پامنار رامشه واقع در دهستان رامشه در بخش رامشه در استان اصفهان، متعلق به عصر صفوی (اواخر قرن دهم) است. در محله پامنار رامشه، مسجد کوچکی وجود دارد. مساحت کنونی آن نزدیک یکصد متر مربع است و دارای یک مناره به ارتفاع دوازده متر و یک محراب قدیمی است.

پامنار زواره

محله پامنار زواره در ۱۵ کیلومتری شمال شرقی اردستان قرار دارد. مسجد واقع در این محله، به قولی به سال۳۸۰ قمری به دست عبداللّه محمدابن کمال‌الدین ابراهیم بنا شده است. این مسجد گنبد ندارد، ولی دارای منبری است که در ۱۲۷۵  قمری ساخته شده است. مسجد پامناره زواره در گذشته هفت ایوان یا هفت محراب داشته که همه دارای کتیبه‌های تاریخی و قرآنی به خط ثلث و کوفی است. این بنا به شماره ۱۰۸ در فهرست «بناهای تاریخی ایران» به ثبت رسیده است.

پامنار سبزوار

محله پامنار در مرکز شهر سبزوار در کنار مسجدی به همین نام در خیابان بیهق سبزوار واقع است. به‌قول مشهور، این مسجد به سال ۲۶۶  قمری بنا شده است. این مسجد تا زمان تاسیس مسجد جامع سبزوار به سال ۶۳۲ قمری مسجد جامع شهر ماند. این مسجد منارهایی به ارتفاع ۱۵ متر دارد که هم‌چون منارجنبان اصفهان، جنبان است و بر فراز آن نیز کتیبه‌ایی به خط کوفی وجود دارد.

پامنار سمنان

مسجد پامنار سمنان واقع در خیابان صاحب‌الزمان در بخش «مهدی شهر» سمنان، متعلق به اواخر قرن سیزدهم هجری است. مسجد مذکور منارهایی به ارتفاع ۱۵ متر دارد.

پامنار کاشان

محله پامنار کاشان از محله‌های قدیمی کاشان است که در عصر نادرشاه افشار یهودی‌نشین بوده است. مسجد پامنار کاشان اکنون منارهایی ندارد. نام محلی آن «دربند پامنار» است.

پامنار کرمان

مسجد پامنار کرمان از بناهای قرن هشتم هجری است و به شماره ۲۱۰ در فهرست «بناهای تاریخی ایران» به ثبت رسیده است. مناره این مسجد با تزیین مختصر کاشی معرق تعمیر شده و شبستان آن روی پایه‌های آجری حجیمی قرار دارد.

پامنار قم

اولین منار قم واقع در مسجد ابوالصدیم حسین اشعری است که در ۲۹۱ منارهایی به ارتفاع ۲۵ متر و قطر ۳/۵  متر در حکومت یحیی‌ابن اسحق اشعری در کنار آن ساخته شده بود و به همین دلیل شهره شده است.