فرش ایرانی، آینه تمام نمای فرهنگ و اصالت ایرانی

زهرا  راجی
زهرا راجی چهار شنبه، ۱۴ آبان ۱۳۹۹ ساعت ۱۸:۰۵
فرش ایرانی، آینه تمام نمای فرهنگ و اصالت ایرانی

فرش ایرانی آینه تمام‌نمای فرهنگ، اصالت و هنر ایرانی است. این هنر اصیل طی اعصار پیشین با هنر دست بافندگان و به‌وسیله فرهنگ ایرانی زنده نگاه داشته شده است.

هنر فرش بافی یکی از قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین هنرها در میان ایرانیان است. چنان‌که قدیمی‌ترین فرش در جهان را اثری ایرانی و متعلق به دوره هخامنشیان می‌دانند. نکته اینجا است که این هنر در ضمن اصالت و قدمت هرروز اقبال بیشتری را میان ملل و فرهنگ‌های مختلف پیدا می‌کند. زیبایی طرح و نقش یکی از عوامل اصلی در ماندگاری این هنر است که هنرمندان ایرانی با رعایت نکات زیبایی شناختی در متن و حاشیه فرش، فرش ایرانی را به اثری بی‌نظیر تبدیل کرده‌اند.

ایرانیان همواره به استفاده از فرش‌های دستباف در منازل خود رغبت نشان داده‌اند و سعی کرده‌اند با استفاده از این هنر بی‌نظیر، زیبایی و گرمای بیشتری را به منازل خود ببخشند. فرش‌های ایرانی انواع متفاوتی دارند که شناخت آن‌ها به انتخاب درست و متناسب هنگام خرید کمک می‌کند. این مقاله تلاش دارد با معرفی بهترین فرش‌های ایرانی، انواع فرش و انواع نقوش آن، شما را با این هنر اصیل ایرانی بیشتر آشنا کند.

هرآنچه باید درباره فرش ایرانی بدانید:

تاریخچه فرش ایرانی

زنان روستایی در حال بافت فرش ایرانی

فرش ایرانی نمادی از هنر، نبوغ، فرهنگ و اصالت است. ایرانیان از پیشگامان بافندگی فرش ‌بوده‌اند که در طول زمان با دقت نظر، خلاقیت و سلیقه، این هنر را به درجه‌ای از کمال رسانیده‌اند که می‌توان از آن به‌عنوان معرف فرهنگ و هنر ایرانی یاد کرد. اولین شواهد مستند در مورد هنر ایرانیان در فرش بافی را می‌توان در متون چینی مربوط به ساسانیان (۲۲۴-۶۴۱م) جستجو کرد.

شواهد تاریخی نشان می‌دهد که استفاده از فرش از دوران هخامنشیان متداول بوده است

نباید از یاد برد که غالبا مواد مصرفی در فرش از جمله پشم، ابریشم، پنبه و... طی زمان پوسیده می‌شوند و این مسئله کار باستان‌شناسان و تاریخ‌شناسان در معرفی قدمت فرش را دشوار می‌کند. با این حال شواهد و مستندات تاریخی بیانگر وجود فرش‌‌های باشکوه در دربار هخامنشی‌ است؛ چنانکه گفته می‌شود اسکندر مقدونی با مشاهده فرش‌های باشکوه ایرانی در پاسارگاد، متعجب شد و به وجد آمد. در زمان سلطنت سلجوقیان و ایلخانیان نیز فرش بافی به‌عنوان هنری ارزشمند و تجارتی پر سود رواج داشته است؛ به‌گونه‌ای که گفته می‌شود مساجد آن دوره پوشیده از فرش‌های ارزشمند ایرانی بوده‌اند. نقل قول‌های تاریخی بسیاری گواه قدمت و اصالت این هنر تاریخی است. برای مثال، نقل‌هایی از گزنفون وجود دارد با این مضمون که:

در دربار هخامنشیان فرش‌هایی پهن بوده است که به‌علت پوسیدگی هر چند وقت یک بار تعویض می‌شوند و فرش‌های دیگری جایگزین آن‌ها می‌شوند.

کنت کروشا، باستان‌شناس اروپایی، نیز در این مورد نوشته است:

در تاریخ عهد باستان ایران به دوره‌ای برمی‌خوریم که در آن تخت جمشید توسط اسکندریون به آتش کشیده می‌شود و فرش‌های مجلل و باشکوه هخامنشیان در آتش می‌سوزد.

رودنکو نیز دراین‌باره نوشته است:

اسکندر جلوی تخت شاهی خود فرش‌هایی ظریف‌بافت، اما پرگوشت پهن می‌کرده است.

قالی پازیریک

فرش ایرانی در موزه آرمیتاژ سن پترزبورگ

قدیمی‌ترین فرش جهان قالی پازیریک نام دارد که در سال‌های ۱۳۲۶ تا ۱۳۲۸ خورشیدی توسط یک باستان‌شناس روس در گور یخ‌زده یکی از فرمانروایان سکایی کشف شد و به‌دلیل محل کشف آن، در «دره پازیریک» روسیه، چنین نام‌گذاری شد. در کنار این قالی اشیای باستانی دیگری نیز وجود داشت. این قالی از جنس پشم و به‌شکل مربعی است که هر ضلع آن ۱٫۹۸ متر طول دارد.

قالی پازیریک منقوش به یک حاشیه گل‌دار و تصاویر سوارکاران، آهوهای در حال چرا و جانوران افسانه‌ای با سر عقاب و بدن شیر است. سرگی رودنکو، کاشف این قالیچه، پس از بررسی ساختار فرش و نگاره‌های آن متوجه شباهت زیاد نقش‌مایه‌های این فرش با نقش‌برجسته‌های تخت جمشید شد. اگرچه بیشتر پژوهشگران این قالی را متعلق به دوره پارت‌ها یا مادها می‌دانند، همچنان درباره قدمت واقعی این فرش نظریه‌های متفاوتی وجود دارد. قالی پازیریک امروزه در موزه آرمیتاژ سن پترزبورگ نگهداری می‌شود.

فرش‌های اصیل ایرانی

گبه؛ انتخابی برای طرفداران الیاف طبیعی

نمونه گبه با متن باریک و منظم

گبه یکی از انواع فرش‌های دستباف ایرانی است که معمولا ضخیم‌تر و درشت بافت‌تر از سایر فرش‌های ایرانی است. یکی از خصوصیاتی که این نوع فرش را از سایر گونه‌های فرش متمایز می‌کند، این است که برای بافت گبه از نخ طبیعی پشم و رنگ‌های طبیعی گیاهی استفاده می‌شود.

گلیم؛ انتخاب خاص پسندان

گلیم دستبافتی بدون پرز

گلیم نوعی زیرانداز دستباف و بدون پرز است که غالبا با پشم طبیعی بافته می‌شود. در بافت این زیر اندازها غالبا از طرح‌های هندسی مانند لوزی، شش گوش، چهار گوش و سه گوش استفاده می‌شود و گاه اشکال طبیعی و حیوانی نیز در تصویرنگاری گلیم‌ها به کار می‌رود. چله کشی، بستن چوب کوجی، تثبیت چله‌ها و زنجیربافی از جمله مراحل بافت گلیم است. انواع گلیم از نظر بافت را نیز می‌توان به سه دسته ساده باف، نقش‌برجسته و ورنی تقسیم کرد.

جاجیم؛ دست‌بافته ای اصیل

جاجیم دستبافته ای است لطیف و تارنما

جاجیم را بافته‌هایی تخت می‌دانند که به طول زیاد و عرض کم بافته می‌شوند. جاجیم بافته‌ای نازک و با لطافت بیشتری نسبت به گلیم است. جاجیم در مناطق مختلفی بافته می‌شود و ساکنان هر منطقه نام به خصوصی را بر آن می‌گذارند. برای مثال جاجیم در ایلام «جول» نامیده می‌شود.

فرش‌های نواحی شمالی ایران؛ فرش‌هایی با طراحی خاص

رودبار، کلاردشت و بندر ترکمن از جمله مناطقی هستند که به بافت فرش‌هایی با الگوی مثلثی شهرت دارند. رنگ قرمز تیره در بیشتر فرش‌های ترکمن غالب است.

فرش تبریز؛ از بهترین فرش‌های ایرانی

فرش تبریز

قدمت فرش بافی در تبریز به دوره صفویه می‌رسد و از ریز بافت‌ترین فرش‌های ایرانی، فرش‌های بافت تبریز هستند. مواد اولیه بافت فرش تبریز غالبا ابریشم یا پشم است. از خصوصیات فرش تبریز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: 

  • فرش‌های بافت این خطه، ریز بافت‌ هستند.
  • غالبا در رج‌شمارهای بالا بافته می‌شوند.
  • پرز فرش‌های بافت تبریز غالبا کوتاه است.

این فرش‌ها به اصطلاح بصری، دارای عمق هستند که این خصیصه مدیون استفاده از تکنیک سایه روشن در بافت فرش‌ها است.

فرش کاشان

فرش کاشان

ارتفاع خواب در فرش‌های بافت کاشان، متوسط است و فرش‌های این خطه عمدتا ریز بافت و ظریف هستند. پیش‌تر رنگ‌بندی فرش‌های این خطه را رنگ‌های تند با کنتراست بالا شکل می‌دادند؛ اما امروزه با توجه با سلیقه مشتری و ذائقه بازار، از رنگ‌های ملایم در بافت فرش‌های این خطه استفاده می‌شود. نقش‌های رایج قالی‌ها و فرش‌های کاشان عمدتا ترکیبی از نقش‌های تزیینی هستند. رنگ‌بندی در قالی‌ها و فرش‌های کاشان را می‌توان محدود به رنگ‌های سفید عاجی، خاکستری، قهوه‌ای و توتونی دانست.

فرش قم؛ بافته‌ای از ظرافت

صنعت قالی‌بافی ابتدا میان عشایر و روستاییان قم رواج داشته است؛ اما رفته رفته با توجه به اهمیت این صنعت در تجارت، میان سایر نقاط این استان نیز رواج یافت. فرش‌های بافت قم در ابتدا با نخ‌های نه چندان ظریف وارد بازار شدند ولی به‌تدریج هنرمندان قمی با نبوغ و سلیقه خود به بافت فرش‌هایی بسیار ظریف و منظم پرداختند. ظرافت و نظم فرش‌های دستباف قم تا حدی است که بیننده را به تردید می‌اندازد که شاید این فرش‌ها ماشین‌باف باشند.

شهرهای قم، تبریز و کاشان پرطرفداران‌ترین فرش‌های دست‌بافت ایرانی را دارند

طرح‌های رایج قالی‌های قم را می‌توان شامل ترنج شاه عباسی، محرمات، محرابی و شکارگاه دانست. رنگ‌های مورد استفاده در قالی‌های بافت قم، ابتدا محدود به چهار  تا ۶ رنگ بوده است که به مرور، طیف رنگ‌های مورد استفاده افزایش یافته و در حال حاضر بیش از ۴۰ رنگ متنوع و متمایز در بافت فرش‌های این خطه به کار می‌رود. پرطرفدارترین فرش‌های دستباف ایرانی را متعلق به شهرهای تبریز، کاشان و قم می‌دانند؛ با این حال معیارهای شخصی شما نیز مشخص می‌کنند با توجه به ویژگی فرش‌ها و سلیقه شما، فرش کدام خطه برای شما بهتر است.

نقوش فرش ایرانی 

 اگر بخواهیم دسته‌بندی کاملی از نقش فرش‌های ایرانی ارائه دهیم، می‌توانیم به تقسیم‌بندی زیر اشاره کنیم:

  • طرح‌های آثار باستانی و اسلامی
  • طرح‌های شاه عباسی
  • طرح‌های اسلیمی
  • طرح‌های اقتباس شده
  • طرح‌های بندی
  • طرح‌های افشان
  • طرح‌های بته جقه
  • طرح‌های ترکمن
  • طرح‌های درختی
  • طرح‌های گل فرنگ
  • طرح‌های شکار گاهی
  • طرح‌های خشتی
  • طرح‌های ماهی
  • طرح‌های گلدانی
  • طرح‌های هندسی
  • طرح‌های محرمات
  • طرح‌های محرابی
  • طرح‌های تلفیقی
  • طرح‌های عشایری

نمادهای فرش ایرانی

آگاهی به نمادها و سمبل‌های فرش ایرانی می‌تواند درک روشن‌تری را از این هنر برای مخاطبان به ارمغان بیاورد. در ادامه به معرفی برخی از نمادهای پرتکرار در فرش ایرانی می‌پردازیم.

  • نگاره گل تکه به‌شکل یک هشت‌ضلعی نزدیک به بیضی که بیان‌گر شجاعت و سرسختی افرادی است که در کوهستان‌ها زندگی می‌کنند. این نماد در اصل به‌معنای بز کوهی است.
  • نگاره الماس، در شرق بیانگر مذهب است و در ترسیم به‌همراه اشعه‌هایی کشیده شده به‌سمت بیرون بافته می‌شود.
  • نگاره قچاق نیز به‌معنای قوچ است و آن را به دو شکل تمام اندام و شاخ‌های قوچ می‌بافند. این سه نگاره غالبا در فرش‌های ترکمن ترسیم می‌شوند و نزد بافندگان ترکمنی اهمیت زیادی دارند.
  • نگاره پرنده از جمله نگاره‌های پرتکرار و پرطرفدار در میان بافندگان و مخاطبان است. پرنده علاوه بر آن که در هنر ایرانی جایگاهی شایان توجه دارد در ادبیات نیز به‌شدت مورد توجه است. ترسیم سیمرغ در فرش‌های ایرانی که پیام آور وصل است، به فرش‌ها جلوه و معنای خاصی می‌بخشد. البته نباید از یاد برد که این نگاره با نگاره مرغ و درخت (دو مرغ نشسته بر یک شاخه درخت) کاملا متفاوت است. در این نگاره درخت را زندگی تعبیر می‌کنند. در این نگاره غالبا مرغ‌ها رو‌به‌روی هم و در پاره‌ای از موارد پشت به هم نشسته‌اند.

نقش مرغ و درخت، به زندگی یا درخت مقدس ساسانی اشاره دارد.

نگاره درخت بولوردی، از جمله نقش‌های انحصاری شهر شیراز است که البته طی سال‌های اخیر در مناطق دیگری از ایران نیز مورد توجه و استفاده واقع شده است. دهکده بولوردی در دامنه کوهسار شمال باختری شهر شیراز قرار دارد. این نشانه بیانگر صلابت، ایستادگی، سایه‌گستری و تواضع است.

نماد سواستیکا، یکی از کهن‌ترین نقش‌های ایرانی است که به آن خورشید آریایی نیز گفته می‌شود، در ایران به‌منزله شادکامی و خوشبختی معنا می‌شود. این نماد پیش از دوره هخامنشی، بازوان خمیده و منحنی داشته است؛ اما رفته رفته خطوط و اشکال هندسی آن تغییر کردند. برخی از کارشناسان، نماد خورشید آریایی را منشا و سرمشق بسیاری از طرح‌ها و نمادهای دیگر می‌دانند.

سواستیکا، دو خط عمود بر هم با بازوانی شکسته که حرکت خورشید را تداعی می کند

بهترین فرش‌های ایرانی 

پاسخ به این سوال که بهترین فرش‌های ایران برای کدام شهر است تا حد زیادی بستگی به معیارهای خود شما در انتخاب فرش دارد. ایرانیان از دیرباز مهارت، هنر، سلیقه و نبوغ خود در فرش‌بافی و قالی‌بافی را به نمایش گذاشته‌اند. در این میان هنر فرش بافی برخی از مناطق بیش از دیگر نقاط زبانزد است. از متون و مستندات این‌گونه نتیجه‌گیری می‌شود که روستاییان و عشایر از پیشگامان فرش بافی و قالی‌بافی در ایران بوده‌اند و این هنر رفته رفته مورد توجه سایر اقشار قرار گرفته است. به‌طور کلی فرش‌های تبریز، قم، کاشان و مناطق شمالی ایران را پرطرفدارترین فرش‌های ایرانی می‌دانند. توجه داشته باشید جدا از معیارهای شخصی برای انتخاب و خرید فرش، بهتر است موارد زیر را در نظر داشته باشید:

توجه به جنس فرش، نوع پرزها، نقشه و رنگ می‌تواند به شما در انتخاب فرش خوب یاری کند

۱. جنس خواب

یکی از عوامل مهم در انتخاب فرش و تعیین کیفیت آن است. اگر قصد خرید فرش‌های ماشینی را دارید، در مورد این معیار به بوی فرش، شفاف بودن رنگ‌ها و میزان چسبندگی دقت کنید. در صورتی که فرش انتخابی شما بوی مواد پلاستیکی ندهد، جنس آن به صورتی باشد که هنگام دست کشیدن بر آن دستتان به‌راحتی بر آن سُر بخورد و رنگ و نقش‌های آن شفاف باشد، می‌توان گفت انتخاب درستی داشته‌اید و فرش شما از اکریلیک تهیه شده است. فرش‌های تهیه شده از اکریلیک در برابر عوامل محیطی مقاوم‌تر هستند.

۲. تعداد گره‌های طولی و عرضی

به تعداد گره‌های طولی و عرضی دقت کنید! یکی از عوامل مهم در انتخاب فرش مناسب میزان تراکم آن است. تراکم عرضی فرش با شمردن گره‌ها در عرض فرش به دست می‌آید و تراکم طولی با شمردن گره‌ها در طول؛ اما اگر سوال شما این است که تعداد گره‌ها چه طور با کیفیت فرش در ارتباط است، باید بگوییم که هرچه فرش شما تراکم بیشتری داشته باشد، دارای بافت فشرده‌تر و در نتیجه استحکام بیشتری است.

۳. شماره سریال، گارانتی و ضمانت‌نامه

هنگام خرید فرش، به‌خصوص فرش‌های ماشینی، حتما به سریال، گارانتی معتبر فرش و ضمانت‌نامه دقت کنید. توجه به این مسئله می‌تواند شما را از دام سودجویانی که فرش‌های بی‌کیفیت را به‌جای فرش‌های اصیل عرضه می‌کنند، برهاند.

۴. اندازه فرش

به ‌اندازه فرش‌های دستباف دقت کنید؛ این مسئله به این معنا نیست که حساسیت بیش از اندازه به خرج دهید؛ چراکه در فرش‌های طبیعی اختلاف اندازه چند سانتی‌متری طبیعی و قابل چشم‌پوشی است؛ ولی اختلاف اندازه بیش از چند سانتی‌متر نوعی عیب در فرش‌ها به شمار می‌رود. بنابراین توصیه می‌کنیم هنگام خرید فرش‌های دستباف حتما با تا کردن فرش و تطبیق لبه‌های آن از تقارن فرش اطمینان حاصل کنید.

۵. پرزهای فرش

پرزهای فرش عاملی مهم در کیفیت فرش به شمار می‌روند. برای بررسی پرزهای فرش به نرم و زبر بودن آن‌ها توجه کنید. علاوه بر آن که پرزهای نرم به‌خوبی پرزهای زبر تمیز نمی‌شوند، دوام کمتری نیز دارند.

۶. پشت فرش

فقط روی فرش را نبینید! یک مسئله کلیدی که شاید هنگام خرید فرش فراموش شود، بررسی پشت فرش است. اگر فرشی پوسیده یا رفو شده باشد، مطمئنا ارزش و اعتبار کمتری دارد. برای بررسی این مورد به پشت فرش نگاهی بیندازید. قسمت‌های رفو شده در پشت فرش با علائمی مثل سوزن خوردگی خود را نشان می‌دهند و هنگام تا شدن صدای خفیفی مشابه صدای شکستگی دارند.

قیمت فرش ایرانی

قیمت فرش بنا بر عوامل متعدد، متفاوت است که در ادامه به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.

فرش‌های دست‌بافت علاوه بر ارزش مادی، از ارزش معنوی ویژه‌ای برخوردارند

اولین عامل موثر در تفاوت قیمت فرش، دستباف یا ماشینی بودن فرش‌ها است. فرش‌های دست‌بافت از قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین فرش‌ها به حساب می‌آیند و ارزش مادی و معنوی بیشتری دارند. غالبا برای خرید فرش‌های دست‌بافت باید مبلغ بیشتری را نسبت به فرش‌های ماشینی هزینه کرد. علاوه بر این، مواد اولیه برای بافت فرش پشم، ابریشم و پنبه است که می‌توان با ترکیبی از این مواد نیز به بافت فرش پرداخت با این حال ممکن است در فرش‌های ماشینی، جهت تعدیل قیمت، مقداری مواد پلاستیکی نیز به مواد اولیه اضافه شود. همچنین هرچه درصد استفاده از الیاف اکریلیک پایین‌تر باشد به همان میزان کیفیت و قیمت فرش هم کاهش پیدا می‌کند.

دورگه بودن فرش یا تفاوت جزیی رنگ و سایه‌ها در قسمت‌هایی از فرش از عوامل کاهش ارزش و قیمت در فرش‌ها به‌خصوص فرش‌های دستباف است.

شکستگی گل قالی یا اندازه نبودن سایز گل‌های قالی هم به میزان زیادی تعیین‌کننده قیمت قالی است. البته تشخیص این مورد به تجربه و تخصص زیادی نیاز دارد.

عده‌ای طرح و نوع نقش فرش را نیز عاملی مهم در تعیین قیمت می‌دانند؛ به عبارتی این اعتقاد وجود دارد که هرچه طرح و نقشه فرش پیچیده‌تر باشد، ارزش قیمتی آن بیشتر است.

عمر فرش را چگونه تعیین می‌کنند؟

برای تعیین قدمت و عمر فرش‌های دستباف معیارهای ثابت و مشخصی وجود دارد، برای مثال اصطلاح «فرش نو» برای فرش‌هایی به کار می‌رود که در پنج سال اخیر بافته شده‌اند. فرش‌هایی هم که طی ۵ تا ۲۵ سال گذشته بافته شده‌اند، به اصطلاح «کهنه» هستند. اصطلاح فرش «نیمه عتیقه» را برای فرش‌هایی به کار می‌برند که طی ۲۵ تا ۶۰ سال پیش بافته شده‌اند و فرش «عتیقه» به فرش‌هایی اطلاق می‌شود که در بازه زمانی ۶۰  تا ۲۵۰ سال پیش بافته شده‌اند.

راه‌های نگهداری صحیح فرش

برای جلوگیری از فرسودگی زود هنگام فرش و افزایش دوام آن به موارد زیر توجه کنید:

گرما ی بیش از حد در محل نکهداری فرش، می تواند سبب جذب حشرات موذی و آسیب زننده به فرش شود.

  • فرش را در معرض نور مستقیم آفتاب قرار ندهید، مواد اولیه فرش هر چقدر هم با کیفیت و اصل باشند، در برابر عوامل طبیعی مانند تابش مستقیم آفتاب، باد و آب مقاومت خود را از دست می‌دهند.
  • فرش‌ها را همیشه در یک راستا قرار ندهید؛ چراکه در معرض سایش قرار می‌گیرند.
  • فرش‌ها را در جهت خوابشان جارو بزنید.
  • برای جابه‌جا کردن فرش‌ها، آن‌ها را تا نزنید؛ چراکه این کار احتمال شکستگی فرش را افزایش می‌دهد؛ به‌جای آن فرش را لوله کنید.

شما نیز تجربه‌های خود را در زمینه خرید فرش یا اطلاعات خود درباره این هنر ایرانی را با ما و سایر کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

پرسش‌های متداول

استفاده از فرش در فرهنگ ایرانی از کدام دوره تاریخی رایج شد؟

شواهد تاریخی نشان می‌دهد که استفاده از فرش از دوران هخامنشیان متداول بوده است.

نخستین فرش جهان چه نام دارد؟

قدیمی‌ترین فرش جهان قالی پازیریک نام دارد که در سال‌های ۱۳۲۶ تا ۱۳۲۸ خورشیدی توسط یک باستان‌شناس روس در گور یخ‌زده یکی از فرمانروایان سکایی کشف شد.

پرطرفدارترین فرش‌های دستباف ایران در کدام شهرها تولید می‌شوند؟

شهرهای قم، تبریز و کاشان پرطرفداران‌ترین فرش‌های دست‌بافت ایرانی را دارند.

برای خرید فرش باید به چه عواملی توجه کرد؟

جنس خواب، تعداد گره‌های طولی و عرضی، شماره سریال، گارانتی، اندازه فرش، پرزهای فرش و پشت فرش

مطالب مرتبط:

دیدگاه