غزنویان ؛ اولین سلسله ترک تبار در ایران

غزنویان سلسله ترک تباری بودند که از سال ۵۸۲ تا ۳۵۱ هجری قمری در شرق ایران حکومت کردند. آن‌ها نسب خود را به یزدگرد سوم ساسانی می‌رساندند. این سلسله به نمایندگی از طرف خلفای اسلامی در شرق به انتشار اسلام مشغول بود. غزنویان به‌دلیل فتوحاتی که در هندوستان داشتند، مورد توجه قرار گرفتند و شهرت قابل‌توجهی یافتند. غزنویان پایه‌های حکومت خود را در غزنین بنا کردند. الپتکین و سبکتگین به‌عنوان سپهسالاران سپاه، نقش مهمی در تشکیل سلسله غزنویان داشتند؛ اما بنیان‌گذار این سلسله، محمود غزنوی بود. بعدها با حضور سلجوقیان، غزنویان شکست خوردند و حکومت آن‌ها به بخش‌هایی از افغانستان محدود شد. حکومت غزنویان از نظر هنردوستی و توجه به شاعران پارسی‌گو، اهمیت زیادی داشت.

آنچه باید درباره سلسله غزنویان بدانید:

• مختصری از تاریخ سلسله غزنویان
• پادشاهان معروف غزنوی
• اوج قدرت سیاسی غزنویان
• فرهنگ و اعتقادات غزنویان
• آثار تاریخی به‌جای مانده از سلسله غزنویان

مختصری از تاریخ سلسله غزنویان

آلپتگین

آلپتگین در دوره احمد بن اسماعیل سامانی از غلامی به ریاست دربار سامانیان و سپهسالاری خراسان دست یافت و این مناصب را تا دوره عبدالملک بن نوح سامانی حفظ کرد. بعد از مرگ عبدالملک، آلپتگین پیشنهاد کرد پسر عبدالملک جانشین امیر سامانی شود؛ اما درباریان نپذیرفتند و منصور برادر عبدالملک را جانشین او کردند. منصور برای تنبیه آلپتگین او را به خراسان دعوت کرد؛ اما او سر باز زد و منصور او را از سپهسالاری خراسان عزل کرد. آلپتگین به غزنه رفت و در آنجا حکومتی تشکیل داد و غزنه را به قلمرو اسلام ملحق کرد.

_{عکس از:  gate of history}

اسحاق بن آلپتگین

بعد از آلپتگین، پسرش روی کار آمد. او با حمله لویک مواجه شد و از امیر سامانی کمک خواست. امیر سامانی که تا آن روز غزنه را به رسمیت نمی‌شناخت به او کمک کرد تا غزنه را باز پس بگیرد. بعد از او بلکاتگین روی کار آمد؛ اما بلافاصله او را به قتل رساندند. بعد از بلکاتگین، بوری تگین روی کار آمد. در زمان او به غزنه حمله شد و سبکتگین با درایت مهاجمان را شکست داد. سرداران سپاه او را با لیاقت‌تر از بوری تگین تشخیص دادند و او را به حاکمیت غزنه گماشتند.

سبکتگین

سبکتگین از قبیله برسخان بود و غلامی ترک نژاد داشت. او سلطنت را در خاندان خود موروثی کرد و سلسله‌ای جدید را بنیاد گذاشت. اهالی و منسوبین شهر غزنه به غزنوی شهرت داشتند و نام سلسله خود را غزنویان نهادند. سلسله غزنوی در برخی منابع با عنوان آل ناصر نیز ذکر شده است. از اقدامات مهم سبکتگین می‌توان به تصرف بامیان، بست و قصدار اشاره کرد.  سبکتگین به‌عنوان غازی اسلام به هند حمله کرد و حاکم هند را شکست داد و غنایم زیادی به دست آورد.

عکس از: gate of history

سلطان محمود غزنوی

محمود که در ابتدا از جانب سامانیان به‌سمت سپهسالاری خراسان انتخاب شده بود، بعد از سبکتگین به غزنه حمله کرد و غزنه را به تصرف خود درآورد. محمود وقتی غزنه را به تصرف درآورد، تصمیم گرفت به خراسان، قلمرو سامانیان، حمله کند. او به خراسان لشکر کشید و بک توزون و فائق سرداران سامانی را شکست داد و خراسان را به تصرف خود درآورد. محمود به سیستان نیز لشکر کشید و آنجا را زیر سلطه خود درآورد.

محمود علاوه بر سیستان و خراسان، به هند نیز حمله کرد و ثروت چشمگیری را به دست آورد. محمود با حمله به هند، علاوه بر فتح پیشاور، ویهند، بهاطیه، نارین، مولتان، تانیسر، قنوج و سومنات را نیز به تصرف خود درآورد. محمود بعد از جنگ با افغان‌ها آن‌ها را تابع خود کرد. در دوره او، آل بویه نیز در ری ضعیف شدند و محمود بر آنجا سلطه پیدا کرد.

_{عکس از: gate of history}

وزارت محمود غزنوی را ابتدا ابوالعباس اسفراینی و بعد از آن، خواجه احمد حسن میمندی که به شمس‌الکفاه شهرت داشت به عهده گرفت. آخرین وزیر سلطان محمود غزنوی حسن بن محمد، معروف به حسنک میکال بود. اسفراینی زبان فارسی را در دیوان و دفاتر سلسله غزنوی رسمی کرد و مراسلات و احکام را به زبان فارسی نوشت. میمندی در دوره وزارت خود، زبان دیوان را از فارسی به عربی تغییر داد.

محمود رابطه نزدیکی با خلیفه عباسی القادر داشت و بعد از فتوحات، غنایم زیادی را به دربار خلافت عباسی فرستاد. خلیفه عباسی به او لقب یمین‌الدوله، نظام‌الدین و امین‌المله داد. سلطان محمود غزنوی به درخواست القادر، تاهرتی نماینده خلیفه فاطمی را اعدام کرد. خلیفه عباسی در سال ۴۱۴ هجری قمری درخواست اعدام حسنک وزیر را کرد. حسنک وزیر به جرم قرمطی بودن و ارتباط با اسماعیلیان به دار آویخته شد.

_{عکس از: gate of history}

محمد بن محمود

محمود غزنوی در اواخر عمر خود، پسر کوچکش محمود را به ولایتعهدی انتخاب کرد و برای قدرت دادن به او، دختر قدرخان قراخانی را به ازدواج او درآورد تا محمد از پشتیبانی فرمانروای قراخانی برخوردار باشد. امیر محمد که حکومت جوزجان را داشت، بعد از مرگ محمود با کمک علی بن ارسلان به قدرت رسید. او ابتدا حسنک وزیر و سپس ابوسهل حمدوی را به وزارت گماشت.

سلطان مسعود غزنوی

در سال‌های پایانی حکومت محمود غزنوی، درباریان به دو دسته تقسیم شدند. دسته اول به پدریان شهرت داشتند و از نظر محمود غزنوی مبنی بر ولایتعهدی محمد حمایت می‌کردند. دسته دوم به پسریان شهرت داشتند از ولایتعهدی مسعود حمایت می‌کردند. وقتی مسعود غزنوی به سلطنت رسید، به تصفیه پدریان در دربار دست زد.

از مهم‌ترین حوادث دوره سلطنت مسعود غزنوی، می‌توان به فتح مکران، فتح کرمان، سرکوب شورش در هند، فتح مجدد خوارزم، حمله به آل زیار، برقراری رابطه دوستانه با آل کاکویه و سلجوقیان اشاره کرد.

_{عکس از: gate of history}

مودود بن مسعود

مودود که به القابی چون شهاب‌الدوله و قطب‌المله شهرت داشت، وزرایی چون ابونصر احمد بن عبدالصمد شیرازی، خواجه طاهر محمد مستوفی و خواجه ابوالفتح عبدالرزاق میمندی رابه خود اختصاص داده بود. از مهم‌ترین حوادث دوره او می‌توان به شورش مجدود، لشکرکشی به هند و تصرف خوارزم اشاره کرد.

عبدالرشید بن محمود

 بعد از فوت مودود، عبدالرشید بن محمود به حکومت رسید. او بعد از چند روز توسط باستگین سردار غزنوی برکنار شد و بهاالدوله علی به سلطنت رسید. عبدالرشید بعد از چند ماه سلطنت، توسط عبدالرشید کنار زده شد و عبدالرشید با حمایت خواجه عبدالرزاق میمندی به سلطنت رسید. از مهم‌ترین حوادث دوره او، شورش فردی به نام طغرل بود که به طغرل کافر نعمت شهرت یافت.

_{عکس از: wikipedia}

فرخزاد بن مسعود

فرخزاد یکی از پسران مسعود بود که بعد از قتل طغرل کافرنعمت به تخت سلطنت نشست. او عبدالرزاق میمندی را از وزارت عزل کرد و خواجه حسن مهران را به وزارت برگزید و تدبیر امور سیاسی را به خرخیز سپرد. در زمان فرخزاد، جنگ‌هایی با سلجوقیان رخ داد و بعد از صلح، آن‌ها اسرای دیگر را با هم معامله کردند. فرخزاد فتوحاتی در هند داشت، او در سال ۴۵۱ هجری قمری به‌دلیل بیماری قولنج درگذشت.

ظهیرالدین ابراهیم بن مسعود

ظهیرالدین ابراهیم قبل از دیگر امرای غزنوی در حدود ۴۲ سال سلطنت کرد. وزارت او را ابوسهل خجندی، خواجه مسعود رخجی و عبدالحمید بن احمد عبدالصمد بر عهده گرفتند. از مهم‌ترین حوادث دوره حکومت ظهرالدین می‌توان به صلح و سپس جنگ با سلجوقیان، فتوحات در هند و لشکرکشی به غور اشاره کرد.

_{عکس از: wikipedia}

مسعود بن ابراهیم

 مسعود معروف به سلطان کریم بود. او به دامادی سلجوقیان درآمد و مناسبات خوبی را با سلجوقیان داشت. او همچنین نسبت به خلیفه المستظهربالله نیز ابراز اطاعت می‌کرد.

ارسلانشاه

ارسلانشاه پسر مسعود سوم بود که عبدالحمید بن عبدالصمد را به وزارت خود برگزید. در زمان ارسلان‌شاه، برادرش بهرام شاه به سلطان سنجر سلجوقی پناهنده شد. پناهندگی ارسلانشاه به دربار سلجوقی فرصتی مناسب به فرمانروایان سلجوقی داد تا در امور غزنویان دخالت کنند. در این دوره سپاهی از سلجوقیان به غزنه حمله کردند و غزنه را به تصرف خود درآورد.

بهرام شاه بن مسعود

با تصرف غزنه، بهرام شاه روی کار آمد. بین او و سلجوقیان پیمان بسته شد که در خطبه غزنه به‌ترتیب نام خلیفه، سلطان محمد سلجوقی، سلطان سنجر و سپس بهرام‌شاه غزنوی آورده شود. از این زمان به بعد، غزنویان خراجگزار دولت سلجوقیان شدند. از اتفاقات این دوره می‌توان به برخی شورش‌ها علیه دولت بهرام‌شاه، شورش بهرام شاه علیه سنجر سلجوقی و جنگ با غوریان اشاره کرد.

عکس از: gate of history

خسروشاه

خسروشاه، پسر بهرام‌ شاه غزنوی بود. در دوره او غوریان به قلمرو غزنویان حمله کردند. غزان سلجوقی نیز به غزنه حمله بردند و شهر را تصرف کردند. خسرو شاه به لاهور رفت و پایتخت خود را در آنجا بنا نهاد و غزنه برای همیشه از تصرف غزنویان خارج شد.

خسروملک بن خسروشاه

غیاث‌الدین محمد امیر غوری در سال ۵۶۹ هجری غزنه را از دست غزها رهایی داد و حکومت را به معزالدین محمد سپرد. شهاب‌الدین گردیز، مولتان و پیشاور را تصرف کرد و در سال ۵۸۲ هجری قمری به لاهور لشکرکشی کرد و با اسارت خسروملک، طومار غزنویان را در هم پیچید. خسرو ملک در نوشته‌های مورخان به «سلطان شهید» و «ختم‌الملوک» شهرت دارد.

پادشاهان معروف غزنوی

غزنویان از سال ۳۵۱ تا ۵۸۲ هجری قمری حکومت کردند. در طول این مدت ۱۸ پادشاه بر این سلسله حکم راندند؛ اما مهم‌ترین پادشاهان آن‌ها سلطان محمود و مسعود غزنوی بودند.

محمود غزنوی

محمود غزنوی اولین نفری بود که بعد از ورود اسلام به ایران، عنوان سلطان را از آن خود کرد و به سلطان محمود غزنوی شهرت یافت. محمود با حمله به هند توانست ثروت سرشاری را به دست بیاورد و از طریق این ثروت، قلمرو تحت حاکمیت خود را رونق دهد. محمود غزنوی بعد از فتح هند و ترویج اسلام در آن، از سوی خلیفه القادر بالله به «کهف‌الدوله الاسلام» شهرت یافت. محمود غزنوی شهر غزنه را به‌جای بخارا کانون حضور فرهیختگان کرد. از شعرای دربار محمود غزنوی می‌توان به فردوسی و عنصری بلخی اشاره کرد. 

_{منبع عکس: نامشخص}

مسعود غزنوی

مسعود غزنوی دیگر پادشاه دوره غزنویان بود. مهم‌ترین واقعه دوره سلطان مسعود غزنوی نبرد دندانقان بود. او در این نبرد که در سال ۴۳۱ هجری قمری رخ داد، از غلامان شخصی خود که وفادارترین یاران او بودند و به سلجوقیان پیوستند، شکست خورد و به غزنه بازگشت.

_{عکس از: wikipedia}

اوج قدرت سیاسی غزنویان

اوج قدرت سیاسی غزنویان در دوره حکومت سلطان محمود و سلطان مسعود غزنوی بود. در پرتو کشورگشایی‌های سلطان محمود، حضور بازرگانان و ورود آن‌ها از جاهای دیگر، سبب شده بود که رونق تجاری در قلمرو غزنویان بیشتر شود. شهرهای بلخ، هرات و نیشابور از مراکز بزرگ تجاری این دوره بودند. 

شهر بلخ که سر راه تجاری هند و آسیای مرکزی بود، در دوره غزنویان به اوج قدرت خود رسید. حمله سلطان محمود به هند و به دست آوردن ثروت بسیار از این فتح، سبب رونق و آبادانی قلمرو او شد. سلطان محمود در این شهر بازاری داشت که به بازار عاشقان شهرت داشت.

عکس از: gate of history

فرهنگ و اعتقادات غزنویان

غزنویان مسلمانانی سنی مذهب بودند. در این دوره، علوم اسلامی پیشرفت کردند. فقه و عرفان اسلامی پیشرفت‌هایی داشتند؛ اما در زمینه علوم عقلی و الهیات رکود ایجاد شد. در این دوره مدارس زیادی با هدف گسترش مذهب ساخته شد و نیشابور، مرکز حضور صوفیان بود. از رهبران صوفیه می‌توان به ابوسعید ابوالخیر و ابوالقاسم قشیری اشاره کرد. در دوره غزنویان هنر اسلامی که تلفیقی از هنر ایرانی با آموزه‌های اسلامی بود نیز در هند رواج یافت.

در دوره غزنوی، علویان و شیعیان حرمت بسیاری داشتند. این اقلیت کوچک در خراسان، میانه‌رو بودند و با مماشاتی که با حکومت غزنوی داشتند، به‌راحتی توانستند به زندگی آرام خود ادامه دهند. در این دوره، اقلیت‌های مسیحی و زرتشتی نیز در خراسان زندگی می‌کردند که از آزادی زیادی برخوردار نبودند.

_{عکس از: gate of history}

در دوره ترکان غزنوی، زبان و ادبیات فارسی به شکوفایی رسید. استفاده از زبان فارسی به‌عنوان زبان رسمی دربار غزنویان، سبب شد که شعرای بزرگی چون فرخی سیستانی برای ادامه فعالیت خود به دربار غزنوی بروند. یکی از مجموعه شعرهای عنصری برای سلطان محمود و برادران او سروده شده است. در دوره سلطان محمود، شهر غزنه به مرکز علم و دانش تبدیل شد و فردوسی و ابوریحان بیرونی به دربار او فراخوانده شدند.

فردوسی شاهنامه را در عصر سلطان محمود سرود و بعد از ۳۰ سال آن را به سلطان محمود تقدیم کرد؛ اما سلطان محمود آن گونه که شایسته بود از فردوسی تقدیر نکرد. سلطان محمود غزنوی تلاش می‌کرد شهرت و جلال او به زبان فارسی ثبت شود و صد شاعر پارسی‌گوی در دربار او جمع شوند.

_{عکس از: gate of history}

غزنویان کتب تاریخی زیادی را به فارسی تدوین کردند. یکی از منابع مهم تاریخی که در این دوره تدوین شد کتاب تاریخ بیهقی بود. بیهقی در این کتاب آنچه با چشم دیده و از نزدیک شنیده است را صادقانه نوشته است. او در سفرهای جنگی نیز به‌همراه سلطان محمود غزنوی حضور داشت.

_{منبع عکس: ناشناس}

با ورود محمود به هند، شعرایی چون مسعود سعد سلمان در هند مشهور شدند و بسیاری از شعرا و دانشمندان راهی شهر لاهور هند شدند و در آنجا نشو و نما یافتند و این شهر به مرکز مهمی برای فرهنگ، زبان و ادبیات فارسی تبدیل شد. شاهان غزنوی و فرماندهان نظامی آن‌ها ترک بودند؛ اما از نظر ترویج زبان فارسی و حمایت از شعرای غزنوی توجه زیادی به ادبیات فارسی داشتند و بیشتر از امرای هم‌عصر خود به زبان فارسی بها می‌دادند.

_{منبع عکس: ناشناس}

آثار تاریخی به‌جای مانده از سلسله غزنویان

غزنویان آثار تاریخی زیادی در قلمرو حکومت خود ساختند. چون در آن زمان، غزنه پایتخت غزنویان و دارالعلم آن زمان بود، بیشتر بناها در این شهر ساخته شد. بناهای تاریخی این دوره و معماری خاص و جذاب آن‌ها نشان‌دهنده شکوه و عظمت غزنویان است.

بناهای عمرانی، کاخ‌ها، مساجد، باغ‌ها و مناره‌ها از مهم‌ترین آثار دوره غزنویان بودند. از ویژگی‌های دیگر بناهای دوره غزنوی می‌توان به کاربرد حجاری‌های مرمرین، کاشی‌های تک رنگ برجسته، دیوارنگاره‌ها، گچ‌بری، کتیبه‌هایی به خط کوفی و نسخ، نقوش هندسی و نقش‌های جانوران اشاره کرد. نقوش انسان با موضوعات بزم و تزیینات دوره غزنوی، قاب‌بندی‌ حاشیه‌ها و مواردی از این دست که در بنا ترکیب و تکرار شده است.

محوطه سنگو در اسفراین

محوطه سنگو مربوط به دوره غزنویان است. برخی بر این عقیده‌اند که این محوطه مکانی باستانی است که در دوره غزنویان و دوره تیموری نیز آثاری در آن ساخته شده است. این مجموعه در شهر اسفراین و در دو کیلومتری شرق صفی‌آباد واقع شده است. از این محوطه جز تلی خاک چیزی به‌جای نمانده است.

_{منبع عکس: ناشناس}

مسجد رباط غزنویان در شهر خواف

مسجد رباط یکی از آثار دوره غزنوی در شهر خواف است. این مجموعه مسجد در بخش مرکزی شهر خواف و در روستای فدک قرار گرفته است. از این مسجد یک شبستان بر جای مانده که به‌شکل مستطیل است و طول و عرض آن ۱۵ در پنج متر است. این ایوان در مشرق مجموعه قرار دارد. مسجد محرابی دارد که به‌همراه کتیبه آن، آسیب دیده است. در اطراف محراب، دو درگاه ایوان واقع شده است که به شبستان مربوط هستند. در امتداد محراب ایوان بر میانه غرب شبستان، محراب دیگری قرار دارد و در مناره آن، یک منبر سنگی با دو پله واقع شده که از بنای مسجد جدیدتر هستند.

_{منبع عکس: ناشناس}

رباط ماهی

بنای رباط ماهی را از آثار دوره‌های پایانی غزنویان می‌دانند. این بنا در شهر مشهد قرار دارد و جزو آثار ملی محسوب می‌شود. این بنا اکنون از بین رفته است و خرابه‌های آن در کنار جاده مشهد به سرخس در کناره کشف رود قابل‌مشاهده هستند.

_{منبع عکس: ناشناس}

حرم رضوی

بخش‌هایی از بنای حرم امام رضا در مشهد در دوره غزنویان ساخته شده است. بنای حرم رضوی در مرکز شهر مشهد واقع شده و یک مجموعه را در بر می‌گیرد که شامل مساجد، آرامگاه‌ها، کتابخانه، صحن، مسجد و موزه می‌شود. بخش‌های مختلف حرم رضوی بسیار قدیمی هستند و در دوره‌های مختلف ساخته و به هم پیوسته‌اند.

آرامگاه ارسلان جاذب

سردار ارسلان جاذب از سرداران سلطان مسعود غزنوی بود. آرامگاه او یکی از بناهای تاریخی بر جای مانده از دوره غزنویان است. این اثر در ۴۰ کیلومتری شهر مشهد و در روستای سنگ بست در مسیر مشهد واقع شده است. این بنا از نمونه بناهای قدیمی در خراسان است که نمونه‌هایی از آجرکاری ایران بعد از اسلام به شمار می‌رود. پوپ در کتابی که درباره معماری ایران نوشته و عنوان آن را «معماری ایران، پیروزی شکل و رنگ» گذاشته بود، این بنا را از آثار قرن چهارم هجری قمری دانسته است. بنای آرامگاه در اصل، دو مناره داشت.

_{منبع عکس: نامشخص}

آرامگاه سلطان محمود غزنوی

سلطان محمود سال‌های زیادی حکومت کرد و سرانجام به‌دلیل ابتلا به بیماری سل درگذشت. او را در شهر غزنه به خاک سپردند. آرامگاه منسوب به سلطان محمود غزنوی در شهر غزنه، یکی دیگر از آثار به‌جای مانده از دوره غزنویان است.

_{منبع عکس: نامشخص}

قلعه تاریخی غزنه

قلعه غزنین ۳۶ برج دارد که بسیاری از انها فرو ریخته است. به گفته برخی این قلعه از دوره غزنویان برجای مانده و مرکز فرماندهی آن‌ها در شهر غزنه بوده است. این قلعه در سال‌های اخیر در حال تخریب است و بسیاری از دیوارها و برج‌های آن آسیب دیده است.

_{منبع عکس: نامشخص}

دوره غزنویان از دوره‌های مهم در تاریخ دوره اسلامی است. دوره حاکمیت این سلسله در حدود ۲۳۰ سال طول کشید. محمود غزنوی که در دوره حاکمیت خود، به‌عنوان بنیانگذار غزنویان بود؛ او با حمله به هند و فتح آن توانست حکومت غزنوی را از لحاظ سیاسی و اقتصادی به عظمت و شکوه چشمگیری برساند. سلسله غزنویان در دوره مسعود غزنوی نیز از عظمت بسیار برخوردار بود؛ اما با شکست مسعود در دندانقان، بعد از او این سلسله در سراشیبی سقوط قرار گرفت و حکومت آن‌ها به بخش‌هایی از افغانستان محدود شد. در این دوره علم و هنر نیز پیشرفت قابل ملاحظه‌ای داشت. شما هم نظر خود را درباره سلسله غزنویان با کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.