جاهای دیدنی ایران باستان در عراق
کشور عراق؛ بین‌النهرین تاریخ، میراث‌‌دار آثار تاریخی باشکوه ایران زمین است.
مقاله‌های مرتبط:
کشور عراق که در دوران باستان به بین‌النهرین و میان‌رودان معروف بود در طول تاریخ خود دارای ارتباط فرهنگی زیاد با ایران بوده است و آثار و جاذبه‌های دیدنی‌ای چون الحضر یا هاترا و ایوان مداین از روزگاران اشکانی و ساسانی را در خود جای داده است. با سفر به این کشور می‌توانید از ایران فرهنگی در فراسوی مرزهای سیاسی دیدن کنید.
دوران پیش از اسلام
گوردخمه‌های مادی
گوردخمه مادی قیزقاپان در روستای سورداشی سلیمانیه عراق قرار دارد. این گوردخمه که احتمال می‌رود متعلق به کیاکسار یا هوخشتره؛ پادشاه مادی باشد از مهم‌ترین آثار مادی در کشور عراق است. در بیرون این آرامگاه تصویر دو فرد در اطراف یک آتشدان وجود دارد که در دست خود کمان دارند؛ همچنین نقش‌های دیگری نیز حک شده که شاید سمبلی از اهورامزدا و میترا باشد. دو ستون در قسمت بیرونی آرامگاه و یک گور وان شکل، از دیگر ویژگی‌های این بنا است.
از دیگر گوردخمه‌های مادی در عراق می‌توان کورخ کیچ را نام برد که کردها به آن اشکفت کورخ کیچ می‌گویند. بر اساس افسانه‌ای کردی، دو شاهزاده پسر و دختر در کورخ کیچ و قیزقاپان زندگی می‌کردند که هر شب به دیدن هم می‌رفتند؛ به همین علت به گوردخمه‌ی دختر و پسر نیز معروف است. این گوردخمه متشکل از یک ایوان در قسمت بیرونی و یک اتاق با گور وانی شکل است و در ۲۵ کیلومتری قیزقاپان در روستای شورناخ در دامنه «کوه بنزداد» قرار دارد و به‌راحتی قابل دسترسی است.
الحضر؛ خدای خورشید
شهر الحضر یا هاترا در ۱۱۰ کیلومتری جنوب غربی موصل و ۷۰ کیلومتری غرب آشور قرار دارد. این شهر از نیمه‌ی سده‌ی اول پیش از میلاد تا نیمه‌ی سده‌ی اول میلادی مورد سکونت بوده است، طرح دایره و به قطر دو کیلومتر دارد که با خندق و ۱۶۳ برج محصور شده و متشکل از بارو و دیوار شهر، دروازه‌ها، معابد، گورها و آرامگاه‌ها است. هنر حجاری و پیکرتراشی هاترا در دنیای باستان معروف است و مجسمه‌های متنوع و متعدد از آن روزگار به یادگار مانده که زینت‌بخش موزه‌ی بغداد است.
در ساخت هاترا، مصالحی چون سنگ، گچ و خشت خام به کار رفته است. همچنین از قدیمی‌ترین شهرهایی است که در بناهای آن از گچ به‌طور وسیعی استفاده شده است. از باشکوه‌ترین و بزرگ‌ترین بناهای الحضر معبد کبیر یا شمس است که ساکنان الحضر به آن هیکلاربا یعنی معبد کبیر و بیت الها به‌معنای خانه خدایان می‌گفتند و برای عبادت خدای خورشید بود. معبد کبیر با سنگ‌های یک‌پارچه عظیم مدور ساخته و در وسط شهر قرار دارد. این معبد شامل ایوان‌ها، معابد کوچک و بناهایی مانند خلوتگاه شمس، معبد شحیرو، دورازه‌های معبد کبیر و... بود. مردمان این شهر در عبادات و اعتقادات خود برای خورشید اهمیت زیادی قائل بودند و آن را بزرگ خدایان و مذکر می‌دانستند و به آن شمس یا شمسا می‌گفتند.
کاخ پارتی آشور
آشور یکی از مهم‌ترین مکان‌های باستانی کشور عراق و بین‌النهرین باستان است که در ۱۰۰ کیلومتری جنوب موصل و در غرب رود دجله قرار دارد و در فهرست میراث جهانی این کشور در یونسکو به ثبت رسیده است. آشور از ۲۴۰۰ پیش از میلاد مورد سکونت قرار گرفت. از مهم‌ترین آثار ایرانی و اشکانی این شهر کاخ پارتی آشور است. از دیگر بناهای این دوره می‌توان به معبد A، معبد آشور، معبد پری پتروس، فری ترینبائو و بیت اکتیو اشاره کرد.
اروک
اروک یا وارکا یکی از مهم‌ترین شهرهای بین النهرین است و در ۲۷۰ کیلومتری راه ارتباطی بغداد به بصره، نزدیک شهر سماوه، در ۲۰ کیلومتری راه‌آهن الحیدر واقع است. نام اروک در تورات ارخ ذکر شده و سومریها آن را اونو می‌خواندند. معبد گارئوس، معبد آنو آنتوم، تدفین‌های پارتی، تابوت‌های دمپایی شکل، و پیکره‌ی ایزدبانوی لمیده از آثار دوران اشکانی پیدا شده در اروک است.
نیپور
شط الملیل نامی است امروزه شهر نیپور به آن خوانده می‌شود. این شهر نیز مانند کیش جز سرزمین سوریان بوده و در جنوب بین النهرین و در ساحل رود فرات قرار دارد. مهم‌ترین بناهای ایرانی به‌دست‌آمده به زمان اشکانیان مربوط است و شامل: کاخ، دژ و معبد اینانا که برای هیون؛ ملکه آسمان ساخته شده است.
کیش
شهر باستانی کیش در جنوب بین النهرین باستان و در نزدیکی ساحل دجله قرار دارد. این شهر که در زمان حاضر تل الحیم نام دارد، روزگاری بخشی از شهر باستانی و معروف سومر بوده است. از دوران اشکانی بقایای یک دژ مستطیل شکل با برج‌های نیم دایره است که در بخش شمالی جای دارد.
بابل
بابل شهری باستانی در جنوب بغداد که از دوران سومریان تا اشکانی برقرار بوده است. در زمان پارتیان بخش وسیعی از شهر بابل مسکونی بود. مهم‌ترین اثر معماری اشکانی به‌دست‌آمده در این شهر یک بنای مرکب ورزشگاه و تئاتر است با خشت و ستون‌های گچی و آجری بنا شده و شامل یک حیاط ستون‌دار مستطیل شکل و مجموعه‌ای از اتاق‌ها است.
سلوکیه
این شهر در ساحل رود دجله که احتمال می‌رود روی شهر اوپیس ساخته شده که اکنون به‌شکل یک تپه ماهور باقی مانده و عمیر، کوخه یا کوچه نام‌های امروزی این شهر است. در سال ۳۰۷ پیش از میلاد سلوکوس نیکاتور سلوکیه؛ اولین پایتخت سلوکیان را بنا کرد. این شهر طرح مستطیلی دارد و از یک سیستم منظم مرکب از خیابان‌ها و ساختمان است. بعدها در نیمه‌ی اول سده‌ی میلادی اشکانیان این شهر را تصرف کردند و به ساخت‌وساز در آن پرداختند و از روزگار پارتیان گور - معبد خانوداگی با تابوت‌های معروف به وان حمام و دمپایی، معابد، کاخ و گچ‌بری‌ها و تزیینات معماری باقی مانده است.
تیسفون و ایوان مداین
کنون از مداین سخن نو کنم / سخن‌ها ز ایوان خسرو کنم
شهر تیسفون، تیسپون یاسلمان پاک، در ۳۵ کیلومتری جنوب بغداد در ساحل شرقی دجله و در برابر شهر سلوکیه قرار داشت. این شهر دایره ای که از هفت شهر شکل گرفته روزگاری پایتخت پادشاهان اشکانی و ساسانی بوده است. به‌دلیل تغییر مسیر رودخانه‌ی دجله مکان دقیق این شهر مشخص نیست. ایوان مداین که به طاق کسری و ایوان خسرو نیز معروف است، یکی از بی‌نظیرترین آثار دوره‌ی ساسانیان در نزدیکی این شهر جای دارد.
زمان ساخت طاق کسری را به شاپور اول و به احتمال بیشتر به خسرو انوشیروان دادگر یا خسرو اول نسبت می‌دهند. این بنا که با عرض ۲۵ و طول ۴۷ و ارتفاع ۲۸ متر باشکوه‌ترین طاق جهان باستان به شمار می‌رود، با طاق نماهایی در چهار طبقه، نیم ستون‌ها، سنگ‌های مرمر، نقاشی‌ها،گچ‌بری‌ها و... تزیین شده بود. نما و تالار بزرگ مرکزی طاق کسری تا سال ۱۸۸۸ میلادی و قبل از وقوع زلزله برپا بوده است و دیولافوا تصویر آن را در کتاب خود کشیده است.
اعراب تیسفون را که از هفت شهر تشکیل شده بود مدائن به‌معنای شهرها و مدینه‌‌ها می‌گفتند و از آن زمان این نام بر این طاق ماندگار شد. در منابع آمده است که هنگام حمله اعراب مدائن غارت شد و فرش معروف بهارستان که در زمان خسرو اول پادشاه ساسانی بر ایوان پهن بود قطعه قطعه کردند و پرده‌های جواهر نشان آن را به غارت بردند.
هان ای دل عبرت بین از دیده عبر کن هان / ایوان مدائن را آیینه‌ی عبرت دان
یک ره زِ لب ِ دجله منزل به مدائن کن / وَ ز دیده دُوُم دجله بر خاک ِ مدائن ران
پایکولی؛ یادمانی از نرسی
پایکولی، پی کلیی یا پایقلی، در جنوب سلیمانیه عراق و شمال قصر شیرین و در یک کیلومتری غرب روستای جدید برکل قرار دارد. این بنای برجی و یادمانی از روزگار ساسانی که روی تپه‌ای با سنگ و ملات ساخته شده است. روی دیوارهای برج کتیبه‌های نرسی پادشاه ساسانی به زبان فارسی میانه و پارتی به دست آمده که آخرین کتیبه‌ی سلطنتی به زبان پارتی است. در این کتیبه‌ها نرسی نام و نسب خود را معرفی می‌کند و به شرح پیروزی خود بر بهرام سوم پرداخته است.
در بخشی از کتیبه‌ی نرسی چنین آمده است:
«این یادبود پدید آمده است از بغ مزداپرست، خدایگان نرسی شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد. او فرزند بغ مزدا پرست، شاپور یکم، شاهنشاه ایران و انیران و نواده‌ی اردشیر یکم شاهان شاه است. این یادبود به فرمان نرسی شاهان شاه بنا شد. من شاه ارمنستان بودم و وهونم خود سوگند شکست و اسیر اهریمن و دیوان شد و همه‌ی راه‌ها را بست و بدین روال نه برابر ما راهی بود و نه (....) برابر شاهزادگان (....) و بزرگان و آزادگان [=نجیبان] و پارسیان و پارتیان...»
هاوش کوری
هاوش کوری در زبان کردی به‌معنای خانه‌ی اسب‌ها است و در استان دیاله عراق و در ۱۰ کیلومتری مرز ایران در قصرشیرین، قرار دارد. هاوش کوری که به‌شدت در سال‌های اخیر آسیب دیده، کاخی است ساسانی که آن را به خسروی اول یا دوم ساسانی نسبت می‌دهند. این بنای گنبددار که از آن کتیبه نیز به دست آمده شامل ایوان، حیاط مرکزی، اتاق‌ها، خانه‌های دارای ایوان و حیاط است.
حیره؛ ساز بربط
حیره شهری ساسانی در ۶ کیلومتری جنوب نجف قرار دارد و به دست شاپور اول بنا شد و پایتخت ملوک لخمی از فرمانبرداران ساسانی بود. حیره از ریشه آرامی به‌معنای اردوگاه مرکب از خیمه‌ها است و از این شهر بود که ساز ایرانی بربط به جهان عرب معرفی شد. در کاوش‌های باستان‌شناسی بقایای کلیساهای ساسانی به دست آمده است.
دوران اسلامی
بیمارستان عضدی بغداد
آل بویه، بوییان یا بویگان از حکومت‌های شیعه مذهب قرن‌های چهار و پنج هجری قمری بودند که در غرب و جنوب ایران و عراق حکومت می‌کردند. یکی از مهم‌ترین اقدامات آل بویه ساخت بیمارستان عضدی در زمان عضدالدوله در غرب بغداد بود. وی برای ساخت این بیمارستان که سه سال طول کشید، هزینه‌ی زیادی خرج کرد و آن را به بهترین امکانات آن روزگار تجهیز کرد و در کنار بیمارستان پارچه فروشی برای تهیه‌ی ملافه‌های مورد نیاز دایر کرد. همچنین بازاری ساخت که به بازار بیمارستان معروف بود و داروها و نیازهای بیماران از آنجا تهیه می‌شد. بعد از درگذشت عضدالدوله از رونق بیمارستان کم می‌شود و در سال ۵۶۹ در اثر سیل ویران و دوباره مرمت می‌شود. بر اساس تاریخ جهانگشای جوینی این بیمارستان تا زمان حمله‌ی مغولان پابرجا بوده است.
مدرسه نظامیه‌ی بغداد
خواجه نظام الملک توسی وزیر با کفایت الب ارسلان و سلطان ملکشاه سلجوقی بنیان‌گذار مدارس نظامیه، نخستین مدارس اهل سنت و شافعیان در شهرهای اصفهان، بغداد، نیشابور، آمل، قاهره، بلخ و هرات در قرن پنج هجری قمری است. این مدارس دارای موقوفات زیادی بودند و آموزش در آن‌ها رایگان و شاگردان مقرری نیز دریافت می‌کردند. نظامیه‌ی بغداد معروف‌ترین مدرسه نظامیه و نخستین مدرسه‌ی اسلامی درشرق، در بغداد در ساحل دجله و در بازار سوق الثلاثاء نزدیک دورازه‌ی باب‌الأزج و مدرسه‌ی مرجان قرار داشت. امام محمد غزالی مشهورترین مدرس نظامیه‌ی بغداد بود. در این مدرسه مطالعات مذهبی، قوانین اسلامی، ادبیات عرب و حساب تمرکز داشت و بعدها تاریخ، ریاضیات، علوم مادی و موسیقی تدریس می‌شد. از قرن ۹ هجری قمری به بعد اطلاعی از نظامیه‌ی بغداد و وضعیت آن در دسترس نیست.
آرامگاه سلمان فارسی
مرقد سلمان فارسی از یاران پیامبر (ص) در ۳۰ کیلومتری جنوب شرقی بغداد و در شهر باستانی تیسفون قرار دارد. سلمان پیش از مسلمان شدن روزبه نام داشت. درباره‌ی محل تولد وی اختلاف نظر است و شاید وی اهل اصفهان و فرزند یک زمین‌دار باشد. در جنگ خندق در سال پنج هجری از طراحان حفر خندق که روش جنگی ایرانیان است. سلمان در روزهای پایانی خود استاندار شهر مداین بود.
آرامگاه عبدالقادر گیلانی
عبدالقادر بن صالح جنگی دوست گیلانی؛ عارف، صوفی، محدث، و شاعر ایرانی که در قرن پنجم و ششم قمری زندگی می‌کرد. وی مؤسس طریقه قادریه و از مشاهیر طریقت صوفیه است. غوث اعظم نام دیوانی که از وی به یکادگار مانده و در اشعار محیی تخلص داشت. مقبره‌ی عبدالقادر در بغداد و مدرسه‌ای که در آن تدریس می‌کرد قرار دارد.
آرامگاه امیرکبیر
میرزا تقی خان فراهانی ملقب به امیرکبیر صدراعظم معروف ناصرالدین شاه در دوره قاجار بود. وی در زمان صدارت خود اصلاحات و کارهای بزرگ و باارزشی برای ایران کرد که مدرسه‌ی دارالفنون نخستین دانشگاه مدرن در ایران و روزنامه‌ی وقایع اتفاقیه نمونه آن‌ها است. امیرکبیر ابتدا در کاشان و در مشهد اردهال دفن شد؛ اما مدتی بعد به درخواست همسرش جسد وی به کربلا انتقال داده و رو‌به‌روی صحن امام حسین (ع) به خاک سپرده شد.
موزه‌ی ملی عراق
موزه‌ی ملی یا موزه‌ی باستان شناسی عراق گنجینه‌ای با ارزش از فرهنگ‌ها و تمدن‌های بین‌النهرین و ایران باستان است. این موزه در سال ۱۹۲۶ میلادی با کوشش خانم گرتورد بل معروف به مادر عراق در بغداد تأسیس شد. این موزه در دهه‌های اخیر غارت و بسیاری از اشیا و آثار باستانی از بین رفته است.
وضعیت کنونی میراث ایرانی عراق
دهه‌ها جنگ و اشغال عراق آسیب‌های جبران ناپذیری به میراث فرهنگی این کشور وارد کرده است و بسیاری از آثار و بناهای باستانی بین‌النهرین و میراث ایرانی باقی‌مانده از ادوار مختلف فرهنگی، تخریب شده و آسیب دیده است که امید می‌رود به‌زودی شاهد مرمت و بازسازی این آثار و بناهای باستانی با ارزش باشیم.
دیدگاه