کشف صدها مقبره سنگی مرموز در اردن

در تاریخ پرفراز و نشیب حیات بشر در این سیاره، انسان‌های بی‌شماری در طول اعصار گوناگون زندگی کرده و در نهایت رخت از این جهان بسته‌اند، اما حضور هر کدام از آنها به نوعی این جهان را تحت تأثیر خود قرار داده است. باستان شناسان نیز با بررسی و تحقیق پیرامون بقایای برجای مانده از دوره‌های مختلف حضور بشر روی این سیاره، سعی در روشن کردن زوایای پنهان و آشکار حیات ما داشته و دارند.

کشفی تازه در کشور اردن، پرسش‌های جدیدی را پیرامون حضور انسان در این منطقه مطرح کرده که باستان شناسان را واداشته به تفحصی جدید دست زده و پاسخی برای این سؤالات بیابند. در این مجال با کجارو همراه باشید تا کمی بیشتر با این کشف و ابهامات پیرامون آن آشنا شویم.

شهر باستانی پترا (Petra)، اردن

اردن را بسیاری با گل رز زیبا و خوش رنگ و لعابش می‌شناسند، شهر زیبای «پترا» که با رنگ صورتی دلفریب و در دل تخته سنگ‌ها ساخته شده است. این روزها این کشور باز هم در دنیای باستان شناسی سرو صدا به پا کرده و از قضا باز هم پای بقایای تاریخی سنگی در میان است. اما این بار به جای شهر زندگان، به سرزمین مردگان سفر خواهیم کرد، جایی که مقابری چند هزار ساله در دل بیابانی خشک و لم یزرع کشف شده‌اند.

صدها سنگ مقبره باستانی که با تخته سنگ‌های مسطح یا برج ماننده پوشیده شده‌اند، در منطقه‌ای بیابانی موسوم به «جبل کورما» (Jebel Qurma) کشف شده است، مکانی که آنقدر دورافتاده و پرت است که یک کاووشگر قدیمی آنجا را به عنوان سرزمین «آتش خاموش» (Dead Fire) نام‌گذاری کرد.

اما روزگاری همین مکان زیستگاه مردمانی بوده است که فارغ از شرایط سخت، در آن ساکن بودند. اقلیم و آب و هوای این نقطه چه با ساکنان دیروز و چه با بازدیدکنندگان امروزش نامهربان است و هم اکنون افراد اندکی در این منطقه زندگی می‌کنند. کاپیتان «لیونل ریز» (Lionel Rees)، افسر نیروی هوایی سلطنتی بریتانیا در مقاله‌ای در سال ۱۹۲۹ که در ژورنال «روزگار باستان» منتشر شد تلویحا به این مسئله اشاره کرد که به جز یک دوره‌ی کوتاه در فصل بهار، کل کشور اردن وضعیتی شبیه به این منطقه دارد.

بسیاری از این مقابر با تلی از خرده سنگ پوشیده شده‌اند و شماری دیگر کامل‌تر بوده و به نام مقبره برج مانند نام‌گذاری شده‌اند. «پیتر اکرمن» (Peter Akkermans) و «مرل برانینگ» (Merel Bruning) هر دو از دانشگاه «لیدن» (Leiden) از کشور هلند در مقاله‌ای که اخیرا در «ژورنال باستان شناسی خاور نزدیک» به چاپ رسید، نوشته‌اند این مقابر در محلی دور از سکونتگاه‌های باستانی قرار گرفته‌اند، جایی که مردم زمانی در آنجا زندگی می‌کردند.

در حالی که نظم زندگی روزمره و فعالیت ساکنین در مناطق فوق برقرار بود، به نظر می‌رسد که بهترین مکان برای دفن اجساد این زمین‌های مسطح و مرتفع بوده که توسط تپه‌های بازالتی احاطه شده بودند. این‌ها گفته‌های آکرمن است که ریاست پروژه چشم‌انداز باستان شناسی جبل کورما را برعهده دارد.

البته همچون بسیاری دیگر از مقابر باستانی، اینجا نیز دزدان مقبره بیکار ننشسته و بسیاری از این گورها را مورد سرقت قرار داده و غارت کردند. اما با بررسی بقایای باقی مانده، باستان شناسان هنوز هم قادرند اطلاعات ارزشمندی را در اختیار ما قرار دهند که کلیدی مهم در مسیر پاسخ به این پرسش است که زندگی انسان‌های ساکن این منطقه در چندین هزار سال قبل چگونه بوده و آنها چه سرگذشتی داشتند؟

شاید مهم‌ترین نکته در مورد زندگی ساکنان این منطقه بیابانی چرخه‌هایی از سکونت و ترک کردن محل زندگی باشد. چرا که تیم تحقیقاتی مدارکی پیدا کردند که نشان می‌دهد در فاصله سال‌های هزاره سوم و هزاره اول پیش از میلاد، جمعیت اندکی در این منطقه زندگی می‌کردند. گواه این مسئله کشف یک قبرستان قدیمی با حدود ۵۰ مقبره است که قدمت آنها به حدود چهار هزار سال قبل باز می‌گردد.

پیشتر به نظر می‌رسید مردم نزدیک به ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ سال این منطقه را ترک و دیگر در این حدود سکونت نداشتند. اکرمن و بارنینگ در مقاله‌ی خود بدین نکته اشاره کردند که تحقیقات اخیر نشان داد این منطقه زمانی خالی از سکنه شده اما مجددا در اوایل هزاره سوم پیش از میلاد، توسط مردمانی دیگر اشغال و به عنوان سکونتگاه مورد استفاده قرار داشته است.

اما سؤال اینجا است که چرا مردم در دوره‌ای این منطقه را ترک کرده و دوباره بعد از گذشت هزار سال به آنجا بازگشتند؟ آنچه در این دوران بر ساکنان این منطقه رفته، در هاله‌ای از ابهام است. اکرمن می‌گوید تغییرات اقلیمی یکی از دلایل محتمل برای آن هجرت و این بازگشت مجدد است، دست کم این چیزی است که به ذهن این باستان شناس خطور کرده است.

اما او باز هم اذعان می‌کند که براساس مدارک موجود نه ادله‌ای قاطع برای تصدیق این ایده وجود دارد و نه می‌توان این ادعا را به قطعیت رد کرد. تحقیق در مناطق محلی و موقعیت‌های اقلیمی مشابه مسلما یکی از اهداف تحقیقاتی آینده این گروه باستان شناسی است که شاید در پاسخ به این شبهات مثمر ثمر واقع شود. 

اما دیگر احتمال موجود بر این نکته تأکید دارد که شاید مردم ساکن این منطقه همچنان همان جا به حیات خود ادامه دادند، اما بقایای برجای مانده از آنها و دوران زندگی‌شان هنوز پیدا نشده است. به عنوان مثال تا همین اواخر باور براین بود که مردم تا اواسط یا اواخر هزاره اول دیگر به جبل باز نگشتند، اما اکنون باستان شناسان می‌دانند که مردم همچنان در طول این دوران در این منطقه زندگی می‌کردند. بر این اساس اکرمن می‌گوید شاید مردم به این منطقه بازنگشتند، چون اصلا آنجا را ترک نکرده بودند!

اما داستان مقبره‌های برج مانند چیست؟ در اواخر هزاره‌ی اول پیش از میلاد، مردم ساکن این منطقه ساخت نوع جدیدی از مقابر سنگی را در پیش گرفتند که در مقایسه با انواع دیگر هم بزرگ‌تر بود و هم به دلیل وسعت، کار ساخت آن دشواری و مشقات بیشتری داشت. به طوری که در ساخت بعضی از این برج مقبره‌ها، از سنگ‌هایی به وزن ۳۰۰ کیلوگرم استفاده شده است.

از سوی دیگر ارتفاع بعضی از این سنگ قبرها به یک و نیم متر و محیط آن به ۵ متر هم می‌رسد که کاملا متفاوت با دیگر سنگ قبرهای مشابه است است که آنها نیز از سنگ‌های بزرگ مسطح بازالتی ساخته شده‌اند. اما این تفاوت برای چیست؟

اکرمن در ابتدا بر این باور بود که این مقبره‌های سنگی برج مانند برای اعضای برجسته‌ی جامعه‌ی آن روز طراحی و ساخته شده‌اند، اما یافته‌های اخیر از حجم گسترده این مقابر متفاوت خبر می‌دهد که به نوعی دلیلی بر رد این مدعا است.

در نهایت یافته‌ها و تحقیقات اخیر روشن ساخته که این مقابر سنگی شاید خیلی هم منحصربه‌فرد و استثنائی نبوده و در مقابل در این ناحیه بسیار مرسوم بودند. اما باز هم نمی‌توان کاملا به این دلایل اتکا کرد و در نهایت باید گفت علت ساخت این مقبره‌ها هنوز هم کاملا برای ما روشن نشده و پرسش‌های بسیاری بی‌جواب باقی مانده است. به هر حال ظاهرا هنوز زمان رمزگشایی از زندگی و مرگ ساکنان این منطقه فرا نرسیده و باید منتظر بود و دید که تحقیقات میدانی بیشتر، چه ناگفته‌های دیگری را بازگو خواهد کرد.

تصویر هوایی از تعدادی مقبره، ۲۰ مقبره کوچک که در نهایت به یک مقبره برج مانند بزرگ منتهی شده‌اند

شاید برایتان جالب باشد که بدانید این نخستین کشف قابل توجه در منطقه «بیابان سیاه» (Black Desert) در کشور اردن نیست. پیش از این نیز باستان شناسان در این ناحیه موفق به کشف اشکال هندسی چرخ مانندی شدند که فقط از آسمان مشاهده شده و از نظر قدمت باستان شناسی، متعلق به دوران قبل از خطوط نازکا در کشور پرو هستند.

به پایان این مطلب رسیدیم. امیدوارم از مطالعه‌ی آن و همراهی با ما لذت برده باشید.