۱۴ مهر روز تهران؛ از طهران قدیم تا تهران امروز

تهران به‌عنوان پایتخت کنونی ایران، از پایتخت‌های بزرگ جهان محسوب می‌شود. این شهر که در قیاس با شهرهای کهن ایران از تاریخ به‌نسبت جدیدتری برخوردار است، امروزه بزرگ‌ترین کلان‌شهر کشور نیز به شمار می‌رود. به‌رغم قدمت نه چندان دور این شهر، تهران چالش‌ها و فرازونشیب‌های فراوانی را در طول تاریخ به خود دیده است.

با این مقدمه و به مناسبت ۱۴ مهرماه و روز تهران، نگاهی اجمالی به تاریخ این شهر، از طهران قدیم تا تهران امروز، داشته‌ایم. لازم به اشاره است که عکس‌ها ترتیب خاصی ندارند.

برای شروع، به زمان پیدایش شهر در منطقه‌ی فعلی تهران اشاره می‌کنیم. اگرچه در آثار و کتب تاریخی پیش از اسلام مشخصا از شهری در مکان کنونی تهران نام برده نشده است، با این وجود حفاری‌ها و تحقیقات باستان‌شناسی در روستاهای حوالی، گواه قدمتی دو هزار سال پیش از میلاد را برای پیدایش تمدن و سکنی گزیدن مردم در این منطقه می‌دهند. از طرفی یکی از قدیمی‌ترین منابعی که به تهران اشاره کرده، نوشته‌هایی در کتب مورخان یونانی است که از تهران به‌عنوان یکی از توابع ری در اواخر سده‌ی دوم پیش از میلاد، یاد شده است. همچنین منطقه‌ی امروزی تهران از هزاران سال پیش، مرکز ارتباطات شرق و غرب جهان، از جمله راه ابریشم بوده است. به هر ترتیب این منطقه نیز مانند دیگر نواحی ایران‌زمین از دیرباز به‌عنوان محل سکونت مردم آن زمان بوده است.

قرن‌ها بعد تهران به روستایی مابین شهر بزرگ و معروف آن زمان، شهر ری و کوهپایه‌های البرز تبدیل شد. پس از آن در قرن سه خورشیدی، هم‌زمان با حمله مغول‌ها به ایران، از آنجایی که شهر ری از گزند تاخت و تاز مهاجمان در امان نماند، با تخریب این شهر، عده‌ای از اهالی و ساکنان ری به تهران مهاجرت کردند. در این زمان بود که تهران بیش از پیش رشد یافت تا جایی که مساحتش در این دوران به بیش از ۱۰۰ هکتار رسید.

تهران به‌دلیل موقعیت اقلیمی خود، همواره از آب و هوای مطلوبی در تمامی روزهای سال برخوردار بود. سال‌ها بعد همین امر موجب جلب توجه شاه طهماسب صفوی در نخستین گذرش از این منطقه در سال‌های ابتدایی قرن ۱۰ خورشیدی شد. از طرفی در آن زمان قزوین به‌عنوان پایتخت ایران انتخاب شده بود و به‌دلیل نزدیکی نسبی تهران با پایتخت، سعی در آبادانی هرچه بیشتر آن می‌شد. به هر ترتیب شاه طهماسب با دیدن و پسندیدن باغ‌های باصفای تهران و موقعیت شهر، دستور داد تا دیوار و خندقی دورتادور شهر کشیده شود. این بارو یا دیوار از ۱۱۴ برج، به عدد سوره‌های قرآن، همراه با چهار دروازه در اطراف خود بهره‌مند بود.

به موجب این دیوارکشی که مساحتی ۴۴۰ هکتاری را در پی داشت، تهران از شمال به خیابان‌های امام خمینی (سپه) و امیرکبیر فعلی، از جنوب به خیابان مولوی فعلی، از شرق به خیابان ری فعلی و از غرب به خیابان وحدت اسلامی (شاهپور) فعلی محدود می‌شد.

بعدها تهران به‌واسطه‌ی موقعیت مکانی که در تقاطع محورهای مهم آن زمان، مانند خراسان و مازندران، قرار داشت و به‌دلیل مرکزیت بازرگانی، سیاسی و اداری بسیار حائز اهمیت شد. از طرفی برخورداری از حفره‌های زیرزمینی و منابع طبیعی نیز بر ویژگی‌های آن افزوده بود.

پس از این دوران نوبت به عمران این منطقه توسط شاه عباس صفوی رسید. در اوایل قرن ۱۱ خورشیدی بود که پل، کاخ و کاروان‌سراهای متعددی در تهران بنا شد. در نواحی شمالی باروی شاه طهماسب، باغ و چنارستانی زیبا همراه با کاخ ساخته شد. اکنون نیز کماکان این کاخ با نام کاخ گلستان پابرجا است. به‌طور کلی از مواردی که موجب رونق تهران در این زمان شد، قرارگیری مقبره‌ی جد اعلای صفویه، امامزاده حمزه، در شهر ری بود.

سال‌ها بعد در زمان حکومت زندیه، کریم خان نیز به حال‌وهوا و شرایط تهران علاقه نشان داد؛ تا جایی که حتی لقب «بلده طیبه طهران» را نیز برای این شهر انتخاب کرد. به همین دلیل وی همواره حاکمان چیره‌دستی را برای اداره‌ی تهران تعیین می‌کرد تا آبادانی‌های گسترده‌ای در این منطقه صورت گیرد.

با مرگ کریم خان، آقا محمد خان قاجار شبانه از دربار زندیه گریخت و به گرگان رفت؛ جایی که ایل قاجار درآن قرار داشت. وی به‌همراه ایل خود تصمیم به تصرف تهران گرفت؛ با این وجود در اولین جنگ پیش‌آمده شکست خورد. حاکم آن زمان تهران به حکم زندیه «غفورخان» بود. غفورخان به سبب محبوبیت و قدرت خود ابتدا توانست آقا محمد خان را شکست دهد. اما با شیوع بیماری وبا در تهران در دهه‌ی ۶۰ قرن ۱۲ خورشیدی، بسیاری از مردم تهران و حتی غفورخان جان خود را از دست دادند.

به‌دلیل شرایط ایجادشده، آقا محمد خان توانست با فراری دادن «علی‌مراد خان» زند از تهران، پیروز جنگ شود. سرانجام آقا محمد خان در کاخ گلستان در فروردین ۱۱۶۵ خورشیدی تاج‌گذاری کرد و تهران را به‌عنوان درالخلافه و پایتخت حکومت خود برگزید. با روی کار آمدن قاجار فصلی نو برای تهران آغاز شد.

برای انتخاب تهران به‌عنوان پایتخت دلایل گوناگونی را می‌توان ذکر کرد. در نگاه اول شاید بتوان آب و هوای چهار فصل این منطقه را از ویژگی‌های خوب آن دانست. از طرفی موقعیت مکانی تهران نسبت به استرآباد، گرگان امروزی، به‌عنوان مقر اصلی ایل قاجار، نزدیک بود. همچنین یکی از تاثیرگذارترین ویژگی‌های تهران به موقعیت استراتژیکی آن باز می‌شود. تهران از سه طرف توسط رشته‌کوه‌های البرز محصور است که این امر در حالت تدافعی شهر در نبردها بسیار اهمیت دارد.

در ادامه‌ی عمران و آبادی‌های تهران در دوره‌ی قاجاریه می‌توان به ساخت عمارت «تخت مرمر» توسط آقا محمد خان اشاره کرد. همچنین در زمان فتحعلی شاه محلات و بناهای جدیدی، از جمله مسجد شاه (امام خمینی فعلی) و مدرسه مروی، در تهران بنا شد. در زمان محمد شاه قاجار نیز خیابان‌ها و میادین بسیاری در تهران ساخته شد که از بین آن‌ها می‌توان از خیابان ناصرخسرو، خیابان لاله‌زار، خیابان حسن آباد، خیابان علاالدوله (فردوسی امروزی)، میدان توپخانه و میدان بهارستان نام برد.

در دوره‌ی ناصرالدین شاه نیز، تهران از هر طرف گسترش یافت. شاه قاجار تصمیم گرفت در سالگرد بیستمین سال پادشاهی خود، محدوده‌ی شهر را بزرگ‌تر کند و به دروازه‌های آن بیافزاید. به هر ترتیب در پی این عمران‌ها مناطق اساسی، از جمله «باغ فردوس»، «عباس‌آباد» و «بنای مدرسه دارالفنون»، به تهران اضافه شد.

سپس نوبت پیاده‌کردن شکل جدیدی برای شهر تهران شد. به همین دلیل تهیه‌ی نقشه‌ی شهر توسط «مسیو بوهلر» (Monsieur Bhlr) مهندس فرانسوی و استاد دارالفنون، انجام شد. در این زمان بود که برج و باروهای شهر خراب شد و تهران به تقلید از نقشه‌ی شهر پاریس، به‌صورت یک چندضلعی، همراه با دروازه‌های متعدد ساخته شد.

دروازه‌های شهر به شیوه‌ی معماری صفوی همراه با کاشی‌کاری‌های متنوع ساخته شد. برخی از این‌کاشی‌ها اکنون در موزه‌ی ایران باستان نگهداری می‌شوند.

در حال حاضر تنها دروازه‌ی باقی‌مانده از دروازه‌های تهران قدیم، «دروازه محمدیه» در نزدیکی میدان محمدیه است. این دروازه ۴ مناره‌ی کوتاه با کاشی‌های فیروزه‌فام داشت که اکنون ۳ مناره‌ی آن بر جای مانده است.

در هر صورت تهران روزبه‌روز به روند رو به رشد و گسترش خود را ادامه داد. در دوران معاصر نیز تهران به پیشرفت و توسعه‌ی خود ادامه داد؛ تا جایی که امروزه این شهر با جمعیتی ۹ میلیون نفری در ۲۲ منطقه‌ی خود از بزرگ‌ترین پایتخت‌های جهان محسوب می‌شود.

به هر ترتیب در این مقاله سعی شد نگاهی گذرا به چگونگی تبدیل شدن طهران قدیم به تهران جدید داشته باشیم. در انتها مجددا ۱۴ مهرماه روز تهران، روز پایتخت ایران، را گرامی می‌داریم.