صنایع دستی بافتنی کهن؛ ناگفته هایی از صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه (بخش چهارم)

در سری مقالات صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه، به معرفی برخی از آثار هنری و دستی کهن این خطه می‌پردازیم. در این مقالات تلاش می‌شود گوشه و چکیده‌ای از این هنرها که تا حدودی نیز در حال منسوخ شدن است، با پایبندی به لفظ به‌کار گرفته شده محلی معرفی شود. هدف این مقالات معرفی هنرهای کمتر شناخته شده و کهن است.

کلاش

کلاش لفظ محلی گیوه است. این هنر سنتی کاربردی از صنایع دستی کرمانشاه است. کلاش در کرمانشاه انواع مختلفی دارد که در ادامه به نمونه‌هایی از آن اشاره می‌شود.

کلاش زیر آجیده (آج‌دار)

کلاش زیر آجیده از بافتنی های سنتی و اصیل منطقه کرمانشاه است که حداقل قدمتی ۳۰۰ ساله دارد. رویه آن با قلاب و نخ پنبه است و زنان آن را می‌بافند؛ درست کردن زیره آن کار مردان است. زیره این نوع کلاش، دو لایه چرم است که در دو تخته چوب قرار می‌گیرد. سپس با سوزن جوال دوز و استفاده از نخ پشمی یا پنبه‌ای، آج‌هایی در زیر آن ایجاد می‌کنند که سر نخورد.

زیر آجیده را بیشتر زنان و مردان مسن استفاده می‌کنند، این نوع کلاش (گیوه) بیشتر در شهرهای صحنه و کنگاور کرمانشاه بافته می‌شود. حتی در گذشته از این نوع کلاش بیشتر برای مراسم رسمی استفاده می‌شده است.

کلاش زیر پارچه‌ای

این نوع کلاش (گیوه) که زیر آن کار دست مردان است، با استفاده از تکه‌های پارچه تهیه می‌شود. رویه کلاش زیرپارچه‌ای را زنان با استفاده از نخ پنبه‌ای و سوزن جوال دوز می‌بافند.

این بافتنی سنتی بیشتر در شهرهای پاوه، جوانرود، روانسر، ثلاث باباجانی، نودشه و هجیج (از توابع کرمانشاه) بافته می‌شود. این هنر سنتی که سابقه سیصد ساله دارد، تنها کفشی است در دنیا که تا به تا ندارد و رویه آن سفید و زیره آن معمولا آبی و قرمز است.

کلاش زنانه

امروزه در شهر کرمانشاه کلاش زنانه را بیشتر زنان و دختران می‌بافند و در بافت آن از رنگ‌های شاد و متنوع استفاده می‌شود. کلاش زنانه فروش بالایی دارد. زیره این گیوه، لاستیکی پرس شده است و برای رویه آن از ابریشم یا پلی استر استفاده می‌شود.

کلاش زیره لاستیکی

کلاش زیره لاستیکی انواع مختلف دارد. برای ساخت یک نوع آن، ابتدا لاستیک را با مهارت خاصی برش داده و به‌اندازه‌های مختلف پا، آن را با تیغه‌های تیزی می‌برند. سپس رویه آن را مردان و زنان با نخ پنبه‌ای و جوال دوز می‌بافند. معمولا زنان و مردان از این نوع کلاش (گیوه) استفاده می‌کنند.

نوع دیگر زیره لاستیکی، نسبتا جدید است. زیره این نوع، قالبی و پرس شده است. امروزه بیشتر از نوع زیر پرسی استفاده می‌شود. نوع زنانه و مردانه این هنر دستی اصیل و سنتی، امروزه از بازار فروش و رونق خوبی برخوردار است. بیش از سه هزار نفر در این رشته به‌صورت پاره‌وقت به کار مشغول هستند و تولیدات خود را در بازار عمده‌فروشان کرمانشاه، که بیش از پانزده مغازه عمده‌فروشی است، به فروش می‌رسانند.

چیت (حصار سیاه چادر)

چیت یا چیخ وسیله‌ای برای حصار سیاه‌چادرهای عشایری است. این نوع دست‌بافت سنتی، شبیه حصیر است؛ با این تفاوت که در چیت از نقوش سنتی و متنوع استفاده می‌شود، اما در حصیر بافی علاوه بر اینکه بدون طرح و نقش است، مواد اولیه آن به‌صورت خام است و روی آن کاری انجام نمی‌گیرد. در بافت چیت، از پشم‌های رنگی و نقوش مختلف و متنوع استفاده می‌شود و برای انجام کار نیاز به تجربه کافی و مهارت است. علاوه بر این، نی‌های به کار گرفته برای بافت چیت ضخامت بیشتری دارد و لازم است قبل از کار، نی‌ها با مهارت خاصی تراش داده شوند.

چیت در زندگی عشایر از اهمیت بالایی برخوردار است. شهرستان‌های اسلام آباد غرب و گیلان غرب از عمده‌ترین مراکز بافت چیت هستند. روستای لاته چقا «عسکرآباد» در گیلان غرب، دارای بهترین نوع چیت در طرح‌ها و رنگ‌های منحصربه‌فرد است.

مواد و مصالح اولیه چیت، نی تراش داده شده است که از مصالح بومی محلی است. این نی در کنار سراب‌ها و برکه‌ها می‌روید. چیت را با استفاده از موی بز و پشم‌های رنگی می‌بافند.

این هنر دستی عشایری، توسط زنان و به‌صورت گروهی و فردی بافته می‌شود. چیت از صنایع دستی داری است؛ دار آن عمودی است و از چوب‌های محلی در ساخت آن استفاده می‌شود. سپس به کمک این دار، هنرمندان سنتی‌کار منطقه، چیت را می‌بافند.

انواع چيت

چیت یا چیخ انواع مختلف دارد و در اندازه‌های مختلف، بنا به کاربرد آن بافته می‌شود. معمولا در چهار اندازه کوچک، متوسط، بزرگ و بزرگ‌تر بافته می‌شود. هر اندازه آن برای کار خاصی نظیر دور سیاه‌چادر، دور اغلب بره‌ها، حصار کلین (انبار) سیاه‌چادر یا دور کلانان (آبدارخانه) استفاده می‌شود.

مهم‌ترین، بهترین و هنری‌ترین نوع چیت، چیت «تپک» است. برای بافت سایر چیت‌ها، معمولا از نی‌های ریزتر و به‌صورت سالم استفاده می‌شود. اما در بافت چیت «تپک» از نی‌های بزرگ استفاده می‌کنند. ابتدا نی را به دو لاته شکاف داده و آن را می‌تراشند تا صاف شوند. سپس زنان با ذوق و اشتیاق، با استفاده از پشم‌های رنگی، با الهام از نقش‌های سایر بافتنی‌های گذشته و تجربه‌های به دست آمده، چیت را می‌بافند. آن‌ها با پیچاندن نخ‌های پشمی رنگی دور نی‌های تراش داده شده، چیت را آماده کرده و نقش‌های خود را اجرا می‌کنند. سپس آن را به طول هشت، ده یا دوازده متر و عرض حدود ۱۸۰ سانتی‌متر تا ۲ متر می‌بافند. در پایان اضافی‌های طول آن را با ابزار تیزی مرتب و یکنواخت می‌کنند. در مرحله آخر کار، دواری را که حدود ده تا پانزده سانتی‌متر عرض داشته و قبلا به‌اندازه طول چیت بافته و آماده شده است را با دست به دور چیت می‌دوزند.

قدمت و سابقه چیت

طبق بررسی‌های انجام شده، اولين زیراندازهای بشر نی‌های بافته شده است که دقیقا چیت همین ویژگی را دارد. بنابراین می‌توان گفت که چیت اولین زیرانداز بشری است. بعدها در تار آن را به‌جای نی، از نخ پشمی استفاده کردند که به این ترتیب گلیم به وجود آمد. تکامل یافته‌تر آن، فرش است. بنابراین چیت در ابتدا به‌عنوان زیرانداز مورد استفاده بوده است. تداوم آن تا به امروز به این علت است که این صنعت دستی کاملا کاربردی است.

هما‌طور که اشاره کردیم، این صنعت دستی از نی، موی بز و پشم بافته می‌شود. وجود موی بز در بافت آن باعث شده تا علاوه بر اینکه مقاومت آن در مقابل باد، باران و حمل و نقل بیشتر شود، تا حدودی از نفوذ حشرات موذی نظیر مار و عقرب نیز به نزدیکی سیاه‌چادر جلوگیری کند. ببنابراین امنیت افراد داخل آن تا حدودی تامین می‌شود.

نقش‌های چیت

نقش‌های چیت معمولا ذهنی است و با استفاده از تجربیات سایر بافتنی‌های گذشته و آموزش‌های استاد - شاگردی یاد داده شده و بافته می‌شود. بسیاری از نقوش روی چیت، همانند نقوش دیگر هنرهای دستی، بی‌تاثیر از نقش‌های محیطی و سایر بافتنی‌ها نیست. به‌علاوه این نقوش نمادین، الهام گرفته از طبیعت، محیط اطراف و آداب و رسوم و اعتقادات مردم منطقه است. از طرف دیگر، بعضی نقوش روی چیت، برگرفته از مسائل روحی و روانی بافنده آن است.

از نقوش مورد استفاده روی چیت تپک می‌توان به نقش‌هایی طاقه‌ای طاووس، خروسی، شکار عقاب، ستاره، غاز، طاووس، آهو، گوزن و کبک با ترکیب نقوش هندسی را نام برد.

رنگ چیت

رنگ چیت‌ها معمولا طبیعی است. به همین دلیل سال‌ها پس از بافت در جلو آفتاب، باد و باران، رنگ طبیعی آن‌ها حفظ می‌شود. در چیت‌هایی که حصار سیاه‌چادر است یا برای محل نشستن مردان بافته می‌شود، معمولا رنگ‌های قرمز، قهوه‌ای، مشکی، سبز و نارنجی بیشتر به کار می‌رود. این امر در ایجاد فضای سنگین در قسمت نشیمن مردان اهمیت بسزایی دارد. به این جهت برای چیت قسمت نشیمن مردان و مهمانان، معمولا رنگ‌های سنگین استفاده می‌کنند تا وقار و متانت آن حفظ شود.

چیت حصار معمولا از نی تراش داده نشده و از پشم طبیعی و موی مشکی بز است. برای حصار جاهای دیگر معمولا از چیت ساده یا ترکیبی از چیت تپک و چیت معمولی استفاده می‌شود.

ابزار مورد نیاز برای ساخت چیت

نی

نی را معمولا از نیزارهای محیط اطراف بافندگان می‌برند. این محیط معمولا سراب‌ها و برکه‌ها است که نی به‌صورت خودرو در آنجا رشد می‌کند. بعد از برش، نی را خشک می‌کنند و پوست ان را می‌گیرند. سپس نی را تراش می‌دهند و به‌اندازه طرج چیت مورد نظر درمی‌آورند تا مورد استفاده قرار گیرد.

پشم

پشم محلی برای استفاده در چیت را ریسیده و به‌اندازه مورد نیازشان تهیه می‌کنند. پس از آن، پشم را به روش سنتی رنگ‌آمیزی و استفاده می‌کنند.

چوب

برای بافت چیت از دار کمک می‌گیرند. این دار بسیار ساده است و برای ساخت آن از سه قطعه چوب استفاده می‌شود. معمولا با توجه به محیط، دو تکه چوب انتخاب می‌کنند و آن را در زمین می‌کارند تا به ارتفاع سینه بافنده چیت برسد. سپس یک قطعه چوب دیگر را به‌صورت افقی روی شاخه‌ی دو چوبِ کاشته شده قرار می‌دهند.

سنگ

با توجه به محیط کوهستانی منطقه کرمانشاه، سنگ‌های صاف و بیضی را به تعداد نقش‌هایی که مورد نیاز چیت است انتخاب می‌کنند و نخ‌ها را به دور آن‌ها می‌بندند.

قلما سنگ (قلاب سنگ)

قلاب سنگ همان فلاخن است و از بافتنی‌های سنتی و اصیل منطق کرمانشاه به شمار می‌آید. مردان و جوانان علاقه‌مند آن را می‌بافند. معمولا قسمت کشی قلما سنگ بین ۲۰ تا ۳۰ نخ پشم است. قلما سنگ پس از بافت، حدود ۵ تا ۷ سانتی‌متر عرض و ۲۰ تا ۳۰ سانتی‌متر طول دارد.

چله آن به کمک انگشت شست پای چپ، انگشت سبابه دست چپ و با دست راست بافته می‌شود. ابتدا و انتهای قلما سنگ برای بستن قفل، دسته دارد. بعد از قفل، دسته قلما سنگ در ابتدا و انتهای دو لایه برآمدگی ایجاد شده است. داخل دو لایه را نخ می‌گذارند تا هنگام چرخش قلاب سنگ برای پرتاپ، سنگ میان آن نیفتد.

همچنین برآمدگی‌های دو طرف بعد از قفل باعث می‌شود هنگام پرتاب سنگ، صدایی ایجاد شود که باعث رعب طرف مقابل خواهد شد. این برآمدگی دو طرف را در اصطلاح محلی کرمانشاهی «توپک» می‌گویند.

پس از بافت دهانه قلما سنگ، نوبت به دو دسته می‌رسد که به دو حلقه دهانه بافته می‌شوند؛ دسته‌ای که نمی‌توان آن را به دهانه گره زد، بلکه باید به آن بافته شود. این موضوع در نشانه‌گیری قلما سنگ و میزان پرتاب آن تاثیر دارد. علاوه بر این بلندی دسته‌ها نیز همراه با نیروی دستی که آن را پرتاب می‌کند، در بُرد سنگ بسیار موثر است.

ناگفته نماند که یکی از دسته‌ها در انتها، حلقه‌ای دارد که برای عبور انگشت کوچک دست راست است تا هنگام پرتاب سنگ، دسته از دست رها نشود. این موضوع در سرعت تکرار پرتاب سنگ نیز موثر است.

بی‌تردید قلما سنگ اولین صنعت دستی دفاعی بشر است که با استفاده از مو و پشم ساخته می‌شود. از این وسیله دفاعی، هم برای جنگ و درگیری استفاده می‌کنند و هم برای شکار و هدایت گاو و گوسفند و دیگر احشامی که فاصله زیادی با آن دارند و برد پرتاب سنگ با دست خالی به آن‌ها نمی‌رسد. به این دلایل این بافتنی اصیل و سنتی و هنر دستی در بین مردم استان کرمانشاه از ویژگی‌های خاصی برخوردار است.

رنگ قلما سنگ معمولا قرمز و نارنجی، با ترکیبی از سفید و سیاه است. در بافت این هنر دستی بیشتر رنگ‌های گرم به کار برده شده است. امروزه قلاب سنگ هنوز هم در روستاها و در میان جوانان بافته می‌شود و کاربرد دارد. اما روزبه‌روز از تولید آن کاسته می‌شود.

قلاب سنگ سابقه چند هزار ساله دارد و یکی از ابزارآلات جنگی حضرت داوود پیامبر بوده است.