صنایع دستی بافتنی کهن؛ ناگفته هایی از صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه (بخش دوم)
در بخش اول صنایع دستی بافتنی کهن استان کرمانشاه، با تاریخچه این هنر و نمونه‌هایی از این هنر دستی سنتی آشنا شدیم. در این بخش از مراسم پشم‌چینی می‌خوانیم و به سراغ معرفی چند نمونه دیگر از انواع هنرهای بافتنی کرمانشاه می‌رویم. همراه کجارو باشید.
در سری مقالات صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه، به معرفی برخی از آثار هنری و دستی کهن این خطه می‌پردازیم. در این مقالات تلاش می‌شود گوشه و چکیده‌ای از این هنرها که تا حدودی نیز در حال منسوخ شدن است، با پایبندی به لفظ به‌کار گرفته شده محلی معرفی شود. هدف این مقالات معرفی هنرهای کمتر شناخته شده و کهن است. در بخش قبلی صنایع دستی بافتنی، تاریخچه و انواعی از هنرهای بافتنی کهن کرمانشاه را شناختیم. در این بخش بعد از آشنایی مختصری با مراسم محلی پشم‌چینی، به سراغ معرفی نمونه‌های دیگری از این هنر می‌رویم.
مراسم پشم‌چینی (برینه)
مراسم پشم‌چینی در فصل بهار (اردیبهشت‌ماه) انجام می‌شود. این مراسم سنتی توسط افراد ماهر و باتجربه انجام می‌شود. ابزار کار مراسم برینه، وسیله‌ای فلزی شبیه به قیچی است که آهنگران ماهر محلی آن را می‌سازند. این وسیله «چیره» نام دارد و تفاوت آن با قیچی این است که تیغه‌های آن کمی گودی دارد و به دور دسته‌ی آن کمی پشم با روغن حیوانی می‌پیچند که برینه‌گر (پشم‌چین) را اذیت نکند. ته این ابزار که دو حلقه دارد با قطعه‌ای چوب که حالت کولا به دو تیغه می‌دهد به هم وصل می‌شوند.
صاحب گله از چند روز قبل در فصل بهار چیره را آماده می‌کند؛ آن را تیز کرده و به کمک افراد طایقه، به‌صورت نوبتی کار پشم‌چینی را انجام می‌دهند.
صبح زود گله را بدون اینکه آب بدهند یا به چرا ببرند، با شکم خالی (برای اینکه کمتر اذیت شود) در کنار سیاه‌چادر می‌آورند. ابتدا با طنابی سنتی و دست‌بافت، دست و پای گوسفند را می‌بندند. سپس پشم‌چین سر گوسفند را در میان دو پای خود گرفته و از کله و زیر شکم شروع به چیدن پشم گوسفند می‌کند. پشم را یک‌دست و به‌صورت تخته می‌چینند و کناره‌های آن را به هم آورده و لوله می‌کنند. سپس با گوشه آن را می‌بندند. صاحب گله با شادی و هلهله، شیرینی محلی چنگال یا بژی (ترکیبی از آرد، روغن حیوانی، زعفران و رازیانه) را آماده کرده و با نان و کره از پشم‌چینان پذیرایی می‌کند.
ظهر با سربریدن بره‌ای، ناهار خوبی به پشم‌چینان می‌دهند. در آخر اگر احیانا قسمتی از پوست گوسفند ندانسته توسط برینه‌گر بریده شده باشد، زن ایل با کاسه حنایی که قبلا آماده کرده است روی زخم پوست گوسفند می‌مالد. این کار باعث می‌شود زخم سریع خوب شود. معمولا روی دم یا شانه گوسفند را نیز کمی حنا می‌مالند؛ این عمل نیز ه عنوان مبارکی و حفظ گوسفند تا سال بعد است.
رسم دیگری که در مراسم برینه وجود دارد این است که اگر کسی از کنار آن‌ها رد شود می‌گوید: «برینه هزار»؛ یعنی ان‌شاالله سال بعد هر گله شما به هزار رآس برسد. صاحب گله یا پشم‌چین نیز در جواب می‌گوید: «سالی دو هزار»؛ یعنی هزار هم برای تو باشد.
رسن (نوعی طناب)
رسن از زبان پهلوی گرفته شده است. رسن همان طناب است که معمولا از موی بز بافته می‌شود. آن را سه لا و به‌صورت گیس‌چین می‌چینند و معمولا سه تا چهار سانتی‌متر عرض و چهار تا پنج متر طول دارد. معمولا زنان این صنعت دستی را می‌بافند.
مقاومت رسن بسیار بالا است و چون پهن و نرم است، در هنگام حمل بار حیوانات را اذیت نمی‌کند. رسن سبک و در مقابل سرما و گرما مقاوم و بادوام است. به همین دلیل از قدیم‌الایام تا به امروز کاربردهای مختلف دارد.
رسن ۹ پَل است؛ هر پَل ۳ تار است. این طناب بافتنی سنتی بیشتر در عشایر گیلان‌غرب، هرسین و اسلام‌آباد غرب بافته می‌شود. این بافتنی کاربردی سابقه چند هزار ساله دارد. امروزه به‌دلیل تولید طناب‌های ماشینی، این صنعت دستی در حال منسوخ شدن است.
رشگ (سبد بافته شده با موی بز)
رشگ سبد توری مانندی است که خانه‌های آن چهار یا شش ضلعی است. مردان و زنان کشاورز با استفاده از موی بز تابیده شده آن را می‌بافند. برای بافت آن، ابتدا «رسن» را در ابعاد تعیین شده در زمین، به کمک میخ هایی مهار می‌کنند. سپس با استفاده از طناب‌های باریک‌تر با روش گره زدن، خانه‌های آن را می‌بافند و در آخر آن را به‌شکل سبد توری فرم می‌دهند. از رشگ برای حمل گندم، جو و علوفه استفاده می‌کنند.
قسمت لبه رشگ نیز از رسن و شبیه تور ماهیگیری با گل‌های بزرگ‌تر است که در ابعاد حدود کف دست فرد بافنده بافته می‌شود. از کف دست به‌عنوان مقیاس برای بافت خانه‌های آن استفاده می‌کنند. این نوع سبد را می‌توان سبدی بزرگ از موی بز نام برد. این نوع بافتنی به‌دلیل ماشینی شدن جا به‌جای تولیدات کشاورزی، در حال منسوخ شدن است. امروزه تنها در مناطقی که به‌دلیل وجود ارتفاعات زیاد، برای ماشین آلات کشاورزی نظیر تراکتور قابل دسترس نیست، از رشگ برای جابه‌جایی محصولات کشاورزی استفاده می‌کنند.
جا قرآن
این بافتنی سنتی، سابقه ای طولانی دارد و به‌صورت دار عمودی توسط زنان با استفاده از پشم رنگی بافته می‌شود. ابعاد این بافتنی حدود ۵۰ در ۷۰ و معمولا بافت آن به‌صورت ترکیبی از گلیم و فرش است. قسمت رویه‌ی آن، فرش با نقش‌های کاملا سنتی است. قسمت زیرین آن (پشت) به‌صورت گلیم بافته می‌شود. جا قرآنی یا بقچه، دسته‌ای طناب مانند به نام رسن (یک نوع طناب) یا ورک (یک نوع طناب کوتاه) دارد و معمولا آن را به ستون سیاه‌چادر وصل می‌کنند.
این هنر دستی که با اعتقادات مردم گره خورده است، کاربرد آن با توجه به تغییر نوع زندگی عوض شده است و امروزه از این بافتنی سنتی، به‌عنوان کیف استفاده می‌شود. این امر باعث تداوم تولید این صنعت دستی شده است.
در این بخش از مقاله‌های صنایع دستی کرمانشاه، با انواعی از صنایع دستی بافتنی در منطقه کرمانشاه آشنا شدیم. در بخش بعدی این مقاله نیز به معرفی آثار دستی سنتی دیگری از شاخه‌ی بافتنی‌ها خواهیم پرداخت. کجارو مشتاقانه منتظر دریافت پیشنهادها و انتقادات شما خوانندگان عزیز در رابطه با این سری مقالات است.
دیدگاه