آتشفشان پاریکوتین (Parícutin)؛ عجایب هفتگانه طبیعی جهان

در بیستم فوریه‌ی سال ۱۹۴۳، کشاورزی به نام Dionisio Pulido در مزرعه‌ی ذرتش در دهکده‌ی پاریکوتین مکزیک مشغول به کار بود. او و خانواده‌اش در طول روز، سرگرم آماده شدن برای کاشت بهاره و سوزاندن و دسته دسته کردن علف‌های هرز و بوته‌ها و آماده کردن زمین برای کاشت بودند. در حدود ساعت ۴ بعدازظهر پولیدو، همسرش را ترک کرد تا در مزرعه‌ای دیگر دسته‌ی دیگری از علفه‌ها را بسوزاند. زمانی که به زمین مورد نظر رسید، متوجه چیز عجیبی شد. بر بالای تپه‌ای کوچک در مزرعه، یک شکاف بزرگ با بیش از ۱۸۰ سانتی‌متر عرض و ۴۷ متر طول روی زمین ایجاد شده بود. ابتدا پولیدو چندان توجهی نشان نداد چراکه این شکاف بیشتر شبیه یک گودی عمیق بود. تا اینکه شروع به کار کرد و ناگهان صدای غرشی در مزرعه پیچید. زمین شروع به ترک خوردن کرد. پولیدو به طرف شکاف زمین برگشت و مشاهده کرد که سطح زمین در حدود دو متر بالا آمده و خاکستر از آن بیرون می‌ریزد. او بعدها مشاهداتش را چنین توصیف کرده است:

به سرعت، دود و خاکستر بیشتری با صدا از شکاف بیرون آمد. صداها بلند و ممتد بودند. بوی گوگرد در فضا پیچیده بود.

پولیدو کم‌کم از این رویداد ترسید و تلاش کرد تا همسر و فرزندانش را پیدا کند اما نتوانست. او همچنین سعی داشت دسته‌ای از گاوهای خود را نجات دهد اما آن‌ها هم ناپدید شده بودند. او مأیوس و ناراحت از اینکه دیگر نمی‌توانست خانواده‌اش را ببینید، سوار بر اسب شد و به طرف شهر تاخت. در شهر، بسیار خوشحال شد چراکه خانواده و دوستانش را پیدا کرد که منتظرش بودند. پولیدو می‌گوید:

آن‌ها ترسیده بودند و فکر می‌کردند من مرده‌ام.

آنچه در مزرعه‌ی ذرت پولیدو رخ داده بود، تولد یک آتشفشان جدید بود. حادثه‌ای که در پاریکوتین رخ داد این موقعیت را برای دانشمندان فراهم کرد تا از تولد تا خاموشی یک آتشفشان را از نزدیک مشاهده و بررسی کنند. آنچه که آن‌ها از این رویداد آموختند، به درک بهتر قدرت نهفته در اعماق زمین کمک کرد.

دومین روز فوران آتشفشان پاریکوتین

کمربند آتشفشانی Trans-Mexican

شهر پاریکوتین در قلب کمربند آتشفشانی ترانس مکزیک که نهصد کیلومتر از شرق تا غرب جنوب مکزیک کشیده شده، قرار دارد. این کمربند شامل رشته‌کوه سیرا نوادا (Sierra Nevada) می‌شود که مجموعه‌ای از آتشفشان‌های خاموش در آن قرار دارند. هزاران منفذ آتشفشانی و مخروط خاکستر نیز در این کمربند آتشفشانی وجود دارند. فعالیت‌های آتشفشانی در طی میلیون‌ها سال، فلاتی مرتفع و صخره‌ای در ناحیه ایجاد کرده است. خاک منطقه به خاطر پایه و اساس آتشفشانی، طیف وسیعی از عناصر را در خود جای داده که توسط گیاهان به‌راحتی جذب می‌شوند. به همین دلیل این خاک بسیار حاصل‌خیز است. این خاک حاصل‌خیز در کنار بادهای مرطوبی که از اقیانوس آرام می‌وزند، این کمربند آتشفشانی را به حاصل‌خیزترین زمین‌های کشاورزی مکزیک تبدیل کرده‌اند.

با وجود سابقه‌ی طولانی این کمربند در فعالیت‌های آتشفشانی، اهالی پاریکوتین که از هفته‌ها قبل از فوران صداهایی می‌شنیدند گمان می‌کردند که صدای رعد و غرش آسمان است اما از نبود ابرهای بارانی در آسمان تعجب می‌کردند. آنچه که این صدا را ایجاد می‌کرد، حرکت ماگما یا همان مواد مذاب در زیر زمین بود. در نهایت اهالی متوجه صداها و جنبش‌هایی در زیر زمین شدند که از وقوع این حادثه خبر می‌داد.

پس از این ظهور شگفت‌انگیز و ترسناک، آتشفشان به سرعت رشد کرد. سلدونیو گوتیرز (Celedonio Gutierrez) کسی بود که اولین شب پس از وقوع حادثه منظره را از شهر مشاهده کرده بود. او درباره‌ی این رویداد می‌گوید:

زمانی که شب فرا رسید، ما صداهایی مانند امواج دریا می‌شنیدیم، شعله‌های قرمز آتش در دل سیاهی شب زبانه می‌کشیدند. ارتفاع بعضی از آن‌ها تا ۸۰۰ متر یا بیشتر نیز می‌رسید. شراره‌ها پس از فوران مانند بارانی شبیه به آتش‌بازی روی زمین می‌ریختند.

این آتشفشان با بیرون راندن سنگ‌های آتشفشانی کوچک و بزرگ رشد می‌کرد. این سنگ‌ها ابعاد متفاوتی داشتند از اندازه‌ی یک گردو گرفته تا اندازه‌های بزرگ‌تر مانند بمب‌های آتشفشانی. این سنگ‌ها زمانی که از دهانه به بیرون پرتاب می‌شوند، مذاب هستند ازاین‌رو هنگام خروج، خطوط نورانی سهمی‌واری در آسمان ایجاد می‌کنند تا به زمین برسند. خروج سنگ‌های آتشفشانی و ریختن آن‌ها به اطراف محل فوران، مخروط شیب‌داری ایجاد می‌کند که به آن  مخروط خاکستر می‌گویند. در کمتر از ۲۴ ساعت، مخروط آتشفشان پاریکوتین تا بیش از ۵۰ متر رشد کرد. در شش روز بعد، این ارتفاع دو برابر شد.

توجه جهانی به آتشفشان پاریکوتین

در ماه مارس یعنی یک ماه بعد از شروع فوران آتشفشان، William F. Foshag، زمین‌شناس و کانی‌شناس آمریکایی از موزه‌ی ملی آمریکا به منطقه رسید. او به‌همراه همتای مکزیکی خود یعنی دکتر Jenaro González-Reyna، چندین سال بعد از فوران را به جمع‌آوری مستندات درباره‌ی چرخه‌ی زندگی آتشفشان گذراندند. او مسئول جمع‌آوری تعداد زیادی از نمونه‌ها و عکس‌هایی از آتشفشان بود که هنوز هم دانشمندان هنگام مطالعه و تحقیق درباره‌ی آتشفشان‌ها از آن‌ها استفاده می‌کنند.

این ظهور ناگهانی یک آتشفشان جدید، توجه همه دنیا را به خود جلب کرد. خبرنگاران روزنامه‌ها و مجلات به منطقه هجوم آوردند. مجله‌ی «زندگی» تصویری از Foshag به‌همراه آتشفشان در پس‌زمینه‌ی تصویر به چاپ رساند. خلبانان هنگام پرواز در نزدیکی آتشفشان آن را به مسافران نشان می‌دادند تا مسحور شگفتی آن شوند. هالیوود نیز بیکار ننشست و در صحنه‌هایی از فیلم Captain from Castile، آتشفشان را به تصویر کشید.

گرچه شاید اهالی منطقه‌ی پاریکوتین به خاطر بازی کردن در فیلم به‌عنوان سیاهی لشکر خوشحال بودند اما این آتشفشان خسارات جبران‌ناپذیری به‌همراه داشت. در ژوئن ۱۹۴۳، گدازه‌ها به‌سمت دهکده‌ای جریان یافتند که تخلیه شده بود. چند ماه بعد این گدازه‌ها به شهر سن خوآن (San Juan) که در همان نزدیکی بود رسید. در نهایت آنچه از شهر باقی ماند، برج‌های کلیسایی بودند که بر بالای دریایی از گدازه قرار گرفته بودند؛ دریایی ناهموار و خروشان که پس از توقف، مساحتی در حدود ۲۶ کیلومتر مربع را پوشاند.

انواع آتشفشان

آتشفشان‌ها از سه نوع اصلی تشکیل شده‌اند. دانشمندان گاهی ابرآتشفشان‌ها را نیز به‌عنوان نوع چهارم آتشفشان در نظر می‌گیرند.

آتشفشان سپری (Shield volcanoes)

از روی‌هم قرارگرفتن روانه‌های متوالی آتشفشان، ساختمان مدور کم‌ارتفاعی شبیه سپر تشکیل می‌شود که قطر آن معمولا به چند ده کیلومتر می‌رسد و به آن آتشفشان سپری می‌گویند.

در این نوع آتشفشان، ماگما از یک نقطه خارج می‌شود و به ‌صورت مخروط‌های پهنی که دارای شیب دامنه‌ای بسیار کم هستند، در سطح زمین ظاهر می‌شود. این نوع آتشفشان دارای ماگمای رقیق و فقط از نوع ماگمای خالص است. آتشفشان‌های هاوایی از این نوع هستند.

آتشفشان چینه‌ای (Stratovolcano)

این آتشفشان‌ها شدیدترین و خطرناک‌ترین انواع آتشفشان هستند. آتشفشان چینه‌ای یا آتشفشان ترکیبی، آتشفشانی مرتفع و مخروطی‌شکل است که از روی هم قرار گرفتن لایه (استراتا)های سفت‌شده‌ای از گدازه، تفرا، سنگ آذرین و خاکستر آتشفشانی به ‌وجود آمده ‌است. مشخصه‌ی آتشفشان‌های چینه‌ای برخلاف آتشفشان‌های سپری، شیب زیاد و فوران‌های انفجاری آن است. گدازه‌ای که از دهانه‌ی این نوع آتشفشان جاری می‌شود به ‌دلیل چسبناکی و ناروانیش خیلی زود سرد شده و پیش از آن‌که مسافت زیادی را بپیماید سخت می‌شود. این آتشفشان‌ها فوران‌های انفجاری دارند و سپس برای چند دهه یا چند قرن خاموش می‌شوند. دو آتشفشان کراکاتوآ با فوران فاجعه‌بارش در سال ۱۸۸۳ و وزوو که فوران سال ۷۹ میلادی آن منجر به نابودی شهرهای پمپئی و هرکولانیوم شد از این نوع بودند.

مخروط خاکستر

مخروط خاکستر یا مخروط سیندر، کوه آتشفشانی‌ای به ‌نسبت کوچک یا تپه‌ای مخروطی‌شکل است که بر اثر خروج مواد آذرآواری از یک دودکش و روی هم قرار گرفتن آن‌ها و خاکسترهای آتشفشانی ایجاد می‌شود. آتشفشان پاریکوتین از این نوع است که به‌شکل ناگهانی ظاهر شده و کوهی مخروطی شکل با دامنه‌های شیب‌دار ایجاد کرده است. این آتشفشان‌ها معمولا کمتر از یک دهه فعالیت می‌کنند و بعد خاموش می‌شوند و هرگز فوران نمی‌کنند. فورانه‌ای چنین آتشفشان‌هایی فوران استرومبولی (Strombolian Eruption) نامیده می‌شود چراکه در این حال، گدازه‌ها از منفذی آتشفشانی شبیه به آتشفشان استرومبولی در ایتالیا فوران می‌کنند.

پایان عمر آتشفشان

آتشفشان پاریکوتین در سال‌های اولیه بسیار فعال بود و تا ارتفاع ۴۲۴ متری رشد کرد. آن سال در زمان اوج فعالیت‌های آتشفشان، خاکسترهای آن تا ۳۰۰ کیلومتر دورتر یعنی شهر مکزیکوسیتی می‌رسیدند. به مرور با گذر زمان فعالیت آتشفشان کمتر شد و در نهایت در سال ۱۹۵۲ خاموش شد. این آتشفشان خسارات زیادی به بار آورد. تا چندین کیلومتر اطراف آتشفشان، زمین‌ها و محصولات کشاورزی از بین رفته بودند. صدها نفر از مردم در مکان‌های دیگری اسکان داده شده بودند و باید به‌دنبال محل زندگی و کسب درآمد جدیدی می‌گشتند.

امروزه این آتشفشان، خاموش است. گردشگران می‌توانند در سفر به شهر Angahuan که در همان نزدیکی قرار دارد و از فوران آتشفشان در امان مانده، از آن بازدید کنند. این مکان باعنوان «بالکنی رو به پاریکوتین» نامیده می‌شود. از این منطقه و از بالای یک کوه، هم آتشفشان خاموش و هم بسترهای گدازه در کنار برج‌های باقی‌مانده از کلیسای سن خوآن قابل‌مشاهده هستند. برج زنگ کلیسا چون نگهبانی تنها در دریایی از گدازه‌ی خاموش قرار گرفته و اکنون بخشی از یکی از عجایب هفت‌گانه‌ی طبیعی دنیا است.

حقایقی جالب درباره‌ی آتشفشان پاریکوتین

این آتشفشان، نام خود را از نام دهکده‌ی پاریکوتین گرفته که زیر گدازه‌های آتشفشان، سوخته و از بین رفته است.

همه اهالی این دهکده به یکی از مناطق خالی از سکنه‌ی همان اطراف منتقل شدند. تنها سه نفر در جریان فوران این آتشفشان، جان خود را از دست دادند.

 یک فعالیت آتشفشانی عظیم در فوریه‌ی سال ۱۹۵۲ در این آتشفشان مشاهده شد که شدیدترین فعالیت ثبت شده در تاریخ آتشفشان پاریکوتین بود.

گدازه‌های فوران کرده از آتشفشان، مساحتی معادل ۵۰ کیلومتر مربع از زمین‌های اطراف را در مدت ۹ سال پوشاندند. تجمع گدازه‌ها در اطراف منفذ آتشفشانی، کوهی مخروطی شکل را ایجاد کرد.

امروزه این آتشفشان مخروط خاکستر، ارتفاعی معادل ۴۲۴ متر دارد و تاکنون کاملا خاموش بوده است.

قبل از پاریکوتین، مکزیک در سال ۱۷۵۹ نیز شاهد تشکیل آتشفشان Jorullo بود. این آتشفشان در جنوب غربی مزرعه‌ی پولیدو قرار داشت.

با این حال، این آتشفشان پاریکوتین بود که برای دانشمندان و متخصصان آتشفشان این فرصت را فراهم کرد تا تولد، زندگی و مرگ یک آتشفشان را مطالعه کنند. مرگ یک آتشفشان به‌معنای خاموشی و پایان فوران آن است.

این آتشفشان، فوران استرومبولی داشت که فوران گدازه‌های بازالتی از یک منفذ آتشفشانی است و یک مخروط خاکستر را تشکیل می‌دهد.

این آتشفشان در حدود ۴۰۰۰ حیوان مزرعه را از بین برد و در حدود ۵۰۰ اسب به‌دلیل استنشاق خاکسترهای آتشفشانی جان خود را از دست دادند. بسیاری از انسان‌ها نیز بر اثر این آتشفشان با مشکلاتی مانند التهاب و ناراحتی‌های چشم و احساس خفگی به‌دنبال استنشاق خاکسترهای آتشفشانی مواجه شدند.

باران، کوه مملو از خاکستر را شست اما انتشارات آذرآواری، آبگیرها را خراب کردند و زمین‌های اطراف پاریکوتین و سن خوآن را از بین بردند.

بسیاری از افراد، احشام و زمین‌های کشاورزی خود را از دست دادند و به اموالشان صدمات جبران‌ناپذیری وارد شد. زمین‌های کشاورزی اطراف آتشفشان به‌دلیل مقدار زیاد خاکستر، نابارور و غیرحاصلخیز شدند.

زمانی که فعالیت‌های آتشفشانی خاموش شد، زندگی گیاهی و جانوری منطقه تا حدودی به حالت قبل برگشت.

این آتشفشان در دسته‌ی آتشفشان‌های مونوژنتیک قرار می‌گیرد به این معنا که دیگر فوران نخواهد کرد.

امروزه این پدیده‌ی زمین‌شناسی به یکی از جاذبه‌های گردشگری مشهور تبدیل شده است. راه‌های پرپیچ‌وخم، خاک سیاه و براق، فضای آرام و ساکت اطراف و نمای شگفت‌انگیز آتشفشان توجه هر دوستدار طبیعتی را به خود جلب می‌کند. دامنه‌های ۸/۲ کیلومتری آتشفشان مکان مناسبی برای گشت‌وگذار کوهنوردان هستند. اسب‌سواری، پیاده‌روی، قدم زدن روی گدازه‌های منجمد و بالا رفتن از کوه و تماشای دهانه‌ی آتشفشان، تجربیات منحصربه‌فردی برای دوستداران پدیده‌های طبیعی هستند. به دلیلی این زیبایی‌های طبیعی و تاریخچه‌ی جذاب و نیز کسب عنوان جوان‌ترین آتشفشان آمریکا، این مکان به‌درستی به‌عنوان یکی از عجایب هفت‌گانه‌ی طبیعی دنیا انتخاب شده است.