روزشمار: ۳۱ مرداد؛ جنگ چالدران بين ايران و عثمانی

محبوبه پوریوسفی یکشنبه، ۳۱ مرداد ۱۳۹۵ ساعت ۰۸:۰۰

روزشمار: ۳۱ مرداد؛ جنگ چالدران بين ايران و عثمانی

در روز ۳۱ مرداد سال ۸۹۳ هجری شمسی برابر با ۱۵۱۴ میلادی میان ایران و عثمانی جنگی درگرفت که بعد‌ها به چنگ چالدران مشهور شد. این جنگ یکی از مهم‌ترین جنگ‌های تاریخ خاورمیانه است.

مقاله‌های مرتبط:

جنگ چالدران، نخستین نبرد دولت صفوی با عثمانی بود که در نزدیکی شهرستان چالدران در شمال آذربایجان غربی در ۲۰ کیلومتری شهر خوی، در ۳۱ مرداد سال ۸۹۳ شمسی رخ داد.

صفویان با حمایت قبایل پیرو خود، قزلباش‌ها توانسته بودند حکومت صفوی را در ایران پایه‌گذاری کنند و شاه اسماعیل حکومت خویش را در اوج قدرت می‌دید. در پی فشارهای عقیدتی بر علویان در امپراتوری عثمانی، صفویان با جمع‌آوری و پناه دادن به آن‌ها و به‌ویژه نیروهای نظامی ورزیده عثمانی موسوم به ینی‌چری، سپاهی قوی‌تر از ینی‌چری عثمانی تشکیل دادند.

قدرت گرفتن یک دولت قدرتمند شیعه در ایران، امپراتوری تازه‌کار عثمانی را که قصد حمله نهایی جهت تصرف اروپا را داشت از طرف مرزهای شرقی نگران ساخت، آن‌چنان که برخی می‌گویند نگرانی عثمانی‌ها از آن رو بود که پیش‌بینی می‌کردند شاه اسماعیل با ادامه روندی که در می‌کرد، به قدرتی فرا‌تر از تیمور دست یابد و با گسترش تشیع صفوی، امپراتوری آنان را به نابودی بکشاند. این‌چنین بود که عثمانی انگیزه لازم برای یک رویارویی سرنوشت‌ساز و محتوم را در خود دید و به سوی ایران لشگر کشید.

سلطان سلیم با سپاهی که تعداد آن را در حدود ۱۰۰ هزار نفر تخمین زده‌اند راهی ایران شد تا اینکه در اول رجب ۹۲۰ قمری (مرداد ۸۹۳) به دشت چالدران در شمال غربی خوی رسید و در آنجا اردو زد. موقعیت استراتژیک منطقه چالدران و عدم رویارویی با متجاوزان در دشت باز از مزیت سپاه ایرانیان بود. خبر ورود سلطان سلیم به ایران، در همدان به گوش شاه اسماعیل رسید، او که از این عمل ناجوانمردانه سلطان سلیم خشمگین شده بود به سرعت خود را به تبریز رساند و از عشایر منطقه تبریز-ارومیه کمک خواست.

در این جنگ سربازان ایرانی با شمشیر، نیزه و تیر و کمان می‌جنگیدند در حالی که ارتش عثمانی از توپ و تفنگ استفاده می‌کرد. البته صفویان پیش از این جنگ سلاح‌های آتشین در اختیار داشته و به روش استفاده از آن‌ها نیز آشنایی داشتند و شاه اسماعیل برای رسیدن به سلطنت از توپ و تفنگ استفاده کرده بود. دلیل استفاده نکردن از این سلاح‌ها در جنگ چالدران این بود که توپخانه تحرک سواره‌نظام را محدود می‌کرد. دلیل دیگر این بود که سلاح‌های گرم ایرانیان از لحاظ تعداد انگشت‌شمار و از لحاظ کیفیت قابل قیاس با سلاح‌های ارتش سلطانی نبود. همچنین ایرانیان به سلاح آتشین بی‌علاقه بودند و استفاده از آن را ناجوانمردانه و ناشی از بزدلی می‌دانستند.

با ادامه حملات توپخانه عثمانی ارتش خسته ایران چون دیواری محکم ایستاده بودند و رفته رفته از کشته‌ها، پشته‌ها ایجاد می‌شد. سلطان سلیم فریاد می‌کشید هرچه عجم بکشید، ثواب بیشتری خواهید برد. «شیخ محمدحسن شبستری» از روحانیون معروف آن زمان که می‌دانست با قتل یا دستگیر شدن شاه اسماعیل، ممکن است سراسر ایران تسلیم سلطان سلیم شوند، بنابراین قرآن به‌دست به پیش شاه اسماعیل رفت و فریاد زد که «ای پادشاه شیعیان تو را به این قرآن سوگند می‌دهیم تا دست از جنگ برداری و بروی، چون صلاح مملکت در این است.» شاه اسماعیل نیز که به‌رغم اصرار سالاران و عالمان همراه پس از خود دو فرمانده را به جانشینی‌اش انتخاب کرده و عازم جنگ شده بود در میدان نبرد با سوگند دادنش توسط شیخ شبستری و با فداکاری چند قزلباش به‌همراه ۸۵ نفر باقی‌مانده از کل ارتش ایران جان سالم از معرکه به در برد. تلفات طرفین در جنگ چالدران این‌گونه بود که ۲۷۶۵۴ هزار تن از ایران و ۴ هزار نفر از سپاه عثمانی کشته شدند.

سلطان سلیم پس از عقب‌نشینی سپاه صفوی که به بهای کشته شدن بیش از چهارهزار نیروی عثمانی و از بین رفتن بخشی از توپخانه آن به دست آمد به‌دلیل ترس از وجود تله به تعقیب سپاه ایران نپرداخت و تنها چند روز بعد به تبریز وارد شد. سپاه عثمانی شهر تبریز را تصرف کرد اما چندی بعد به‌دلیل کمبود آذوقه مجبور به بازگشت شد.

نخستین نتیجه جنگ چالدران جدا شدن مناطق کردستان باختری شامل کردستان ترکیه، کردستان عراق و کردستان سوریه کنونی از ایران بود. مناطق دیگری شامل آذربایجان و تمام کردستان تا همدان نیز در جریان این جنگ از ایران جدا شد و به دست عثمانی افتاد اما چند سال بعد شاه‌عباس صفوی توانست بخشی از مناطق کردستان را با جنگ پس بگیرد.

شکست صفویان در چالدران مانع برپایی امپراتوری وسیعی در خاورمیانه شد، چراکه آن‌ها نتوانستند کنترل شرق ترکیه و عراق را به‌دست بگیرند. این رویداد منجر به‌شکل‌گیری مرزهای امروزی بین ایران، ترکیه و عراق شد و نهایتا منتهی به آن شد که اکثریت منطقه چه اعراب و چه کردها سنی بمانند.

شاه اسماعیل کشته‌شدگان جنگ را در کنار بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی به خاک سپرد. پس از آن این گورستان به «شهیدگاه» شهرت یافت.

نشریه دیپلمات در مقاله‌ای تحت عنوان «نبرد قرن شانزدهم میلادی، خاورمیانه امروزی را شکل داد» نوشت:

چالدران امروز شهری است کوچک و ساکت در شمال غربی ایران در نزدیکی مرز ترکیه. اکنون نزدیک به پنج قرن از آن واقعه گذشته است ولی همچنان دشت چالدران زیر سنگینی مردان اسب‌سوار ناله می‌کند.

نتایج این جنگ همچنان در خاورمیانه مدرن مشاهده می‌شود. با تعیین مرزهای امپراتوری صفوی و امپراتوری عثمانی، نبرد چالدران خاورمیانه مدرن را شکل داد. زمانی که به اختلافات قبیله‌ای، قومی و مذهبی که خاورمیانه را تشکیل داده نگاه می‌کنیم و شاهد شکل‌گیری موفق کشورهای ایران و ترکیه هستیم، دقیقا با نتایج نبرد چالدران مواجه هستیم.

شهرستان چالدران

شهرستان چالدران، یکی از شهرستان‌های استان آذربایجان غربی است که در شمال غربی این استان قرار گرفته است. چالدران پانزدهمین شهر پرجمعیت استان آذربایجان غربی است. مرکز این شهرستان، شهر سیه‌چشمه است. این شهرستان در گذشته بخشی از شهرستان ماکو بود. زبان رایج در این شهرستان کردی کرمانجی و ترکی آذربایجانی است.

از آثار جنگ چالدران، گورستان کشته‌شدگان جنگ و چندین مجسمه در محل جنگ و داخل این شهر باقی مانده است.

طبیعت و بناهای تاریخی چالدران

چالدران به‌دلیل داشتن هوای سرد در فصل زمستان و خنک در فصل گرما، یکی از مناطق گردشگری استان است. این شهر یکی از مرتفع‌ترین شهرهای کشور است. تالاب «ناور» در مرزی‌ترین منطقه قرار گرفته است. مرداب‌ها و تالاب‌های متنوع، از جلوه‌های طبیعی این شهرستان است.

کلیسای طاووس یا قره کلیسا

این کلیسا آرامگاه یکی از حواریون است و سالانه پذیرای هزاران گردشگر از اقصانقاط دنیا است. این بنا که در فهرست بناهای تاریخی دنیا به ثبت رسیده است قدمتی دیرینه دارد.

روستای دلیک داش و مقبره سنگی دلیک داش

مقبره سنگی دلیک داش مربوط به هزاره اول قبل از میلاد است و در شهرستان چالدران، روستای مقبره دلیک داش واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۲ بهمن ۱۳۸۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

روستای قاشقا بلاغ

آرامگاه سید صدرالدین

مقبره سید صدرالدین مربوط به دوره صفوی است و در چالدران، حومه شهر واقع شده و که یادگاری از رشادت و شهامت ایرانیان است. این اثر در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۹به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در ورودی محوطه مقبره مجسمه شاه اسماعیل اول بنیان‌گذار حکومت شیعه به‌صورت ایستاده و به ارتفاع ۵/۳ متر از فایبرگلاس و بتون به رنگ برنز خودنمایی می‌کند.