ضیافت کاشی ها در حرم رضوی

هرآنچه درباره مشهد باید بدانید

زیبایی و ظرافت از ویژگی‌های هنر است. تزیینات وابسته به معماری در هنر پس از اسلام در ایران و در مدّت چهارده سده، ارزش و اهمیت خود را نشان داده و هنرمندان ایرانی در تمام این دوره‌ها، در تکامل این هنر کوشیده‌اند. نقش کاشی از دو جنبه اهمیت دارد:

۱- استحکام

۲- زیبایی

آرای گوناگونی درباره دلیل استفاده از کاشی مطرح شده است، اما بیشتر نظرها معطوف به مسئله زیبایی شناختی تزیین‌ها است و مسئله استحکام، در درجه دوم اهمیت قرار دارد. این نکته را باید یادآور شد که هدف کاشی‌گر و کاشی‌ساز از آفرینش چنین آثار هنری، هرگز رفع احتیاجات عمومی و روزمره نبوده، بلکه شناخت هنرمند، ارزیابی و ارضای تمایلات عالی انسانی و مذهبی، مایه اصلی کار او بوده است.

یکی از دلایل استفاده از کاشی، مسئله محکم و مقاوم بودن آن در مقابل حوادث طبیعی مانند باد، باران، آفتاب، و عناصر شیمیایی و کنش‌ها و کشش‌های فیزیکی در ساختمان است. کاشی که پوششی از لعاب روی آن می‌نشیند، پس از انجام مراحل پخت، به‌دلیل ترکیب‌های مختلف لعاب، از جمله سیلیس، دارای سطحی صیقلی و شفاف می‌شود که این لایه شیشه‌ای، بسیار مقاوم و سخت است و آب نمی‌تواند به آن نفوذ کند. نخستین آثار کاشی‌کاری، به‌صورت «آجر لعابدار» از معبد چغازنبیل در خوزستان کشف شده که مربوط به سده ۱۳ پیش از میلاد است. با ظهور اسلام، برای دو سده، اثری از این صنعت یافت نشده است.

کاشی‌کاری در حرم رضوی

کاشی‌کاری حرم مطهر رضوی نمایشگاهی مصور از تاریخ هنر ایران پس از اسلام بوده، به‌طوری‌ که طرح و نقوش روی کاشی‌ها هر یک مبین هنر نگارگری زمان خود است.

در آن مکان مقدس کاشی‌های قدیمی ممتاز و نفیس سلطان سنجری وجود دارد که این کاشی‌های بسیار ظریف، در ابعاد هندسی منظم و اشکال شش و هشت ‏گوش بزرگ و کوچک و کوکبی شکل، چند ضلعی و گاه به‌صورت مربع وجود دارد.

روی کاشی‌های گران‌بهای سلطان سنجری اطراف روضه منوره، آیات قرآن و احادیث معصومین (ع) با خطوط رقاع، ثلث و نقش‌های اسلیمی برجسته دیده می‌شود که حدود ۸۰۰ تا ۹۰۰ سال قدمت دارند.

در صحن‌های مختلف هم می‌توان نمودی از این هنر اصیل را در دوره تاریخی مختلف همچون تیموری، صفوی، قاجار و غیره مشاهده کرد.

کاشی‌های متنوعی در قاب‌های کوچک و بزرگ در بناها و ازاره‌های حرم مطهر خودنمایی می‌کنند؛ کاشی‌هایی مانند زرین‌فام، معرّق، معقلی، هفت‌‏رنگی و زیررنگی که با نقوش مختلف از شمسه‌‏ها و نیم شمسه‏‌ها، ترنج‏‌ها و سرترنج‌‏ها، اسلیمی و ختایی گرفته تا نقوش هشت، شش و چهار گوش، گلدانی، ستاره‌‏ای و ناودانی زینت‌بخش آستان خورشید هشتم هستند. نقوشی گوناگون که با طیف گسترده‌ای از رنگ‌ها، جلوه بصری خاصی به این صحن و سرای بخشیده‌اند و چشم زائران و گردشگران داخلی و خارجی را مجذوب خود کرده‌اند.

بسیاری از این کاشی‌های بی‌بدیل، قدمت تاریخی طولانی دارند و باید از آن‌ها حفاظت کرد. اکثر کاشی‌های زرین‌فام در قسمت‌های داخلی آستان مطهر و اطراف ضریح و مضجع شریف نصب بوده است و قدمت آن‌ها به قرن ۷ تا ۹ هجری قمری برمی‌گردد. در حقیقت کاشی‌های زرین‌فام یکی از نفیس‌ترین انواع کاشی است و در لعاب آن، اکسید مس و اکسید نقره به‌ کار رفته که موجب تلألؤ و درخشندگی آن است. از نمونه‌های این نوع کاشی در موزه تاریخ حرم رضوی می‌توان به کاشی شش ضلعی مصور، کاشی هشت‌ ضلعی کتیبه‌دار، کاشی ستاره‌ای و کاشی ناودانی اشاره کرد.

کاشی‌های هفت‌رنگ نیز متعلق به دوره صفوی و قاجار است و اغلب در نمای خارجی صحن‌ها استفاده شده است. شاید برایتان جالب باشد که بدانید ساخت کاشی‌ هفت‌رنگ در دوره صفوی متداول و استفاده از رنگ‌های شنگرف، تغاری، مشکی و زرد در دوره‌های بعد مرسوم شد. همچنین نقوش گیاهی و حیوانی در کاشی هفت‌رنگ به‌وفور به کار رفته است و استفاده از نقوش انسانی نیز در دوره قاجار رواج بیشتری پیدا کرد. کاشی هفت‌رنگ برجسته و کاشی هفت‌رنگ کتیبه‌دار با نقش زیر لعابی، نمونه‌هایی از این کاشی‌ها به شمار می‌رود. البته در صحن آزادی نیز می‌توان نمونه‌هایی از این کاشی‌های هفت رنگ را مشاهده کرد.

نقش کاشی‌های حرم رضوی

نقش‌های گیاهی

طرح‌های اسلیمی و ختایی و گل‌های ریز سوسن و نیلوفر از جمله طرح‌هایی است که در کاشی‌های حرم رضوی دیده می‌شود.

نقش‌های حیوانی

پرندگان، بیشترین تعداد نقش‌های حیوانی را به خود اختصاص داده‌اند.

نقش‌های انسانی

با اینکه کشیدن تصویر انسان در اسلام مذموم شمرده می‌شد، نقاشان در پرداختن به موضوعات مذهبی کوشا بودند. در نقش‌های روی کاشی‌های حرم مطهّر، تصویر فرشتگان دیده می‌شود. نمونه‌های کامل این نقش‌های انسانی در موزه به نمایش گذاشته شده است.