- chevron_right کجارو
- chevron_right مجله گردشگری
- chevron_right اخبار
- chevron_right جاذبهها
- chevron_right راهنمای سفر
- افزودن مکان
از آن جایی که شهر دامغان یکی از قدیمیترین منطقههای ایران است، دیدنیهای تاریخی آن از قدمت قابلتوجهی برخوردار هستند و از این نظر در میان اماکن تاریخی ایران، صاحبامتیاز هستند. یکی از این ابنیههای تاریخی و مکان های دیدنی دامغان، مسجد تاریخانه است.
مسجد تاریخانه از دیدنی های سمنان است و در خیابان ایستگاه راهآهن شهر دامغان واقع شده است.
این مسجد که نمونهی بسیار زیبا و کاملی از مساجد قرون اولیهی اسلامی در ایران است بعد از مسجد روستای فهرج یزد که قدیمیترین مسجد ایران و مربوط به صدر اسلام (نیمهی قرن اول هجری) است، از نظر قدمت دومین جایگاه را در بین مساجد کهن ایران زمین دارد.
بر اساس پژوهشهای ادارهکل باستانشناسی، پیش از تسلط اعراب بر ایران، آتشکده بوده و بعدها به مسجد تبدیل شده است. ساختمان بنای آن مربوط به سده دوم هجری و شیوه ساختمان آن نیز به شیوه بناهای دوره ساسانی است.
با توجه به اینکه در مورد واژهی تاریخانه، در میان محققان این عرصه نظر واحدی وجود ندارد به اختصار مواردی را که احتمال صحت بیشتری دارند، بیان میکنیم.
اولین نقل قول این است که مکانی که این مسجد در آن بنا شده است، پیش از تسلط اعراب بر ایران، مکانی مقدس بوده است که در آن آتشکدهای به نام «ناریخانه» (خانهی آتش) بنا کرده بودند. در هنگام ساخت این مسجد به جهت صرفهجویی در نیرو، وقت و هزینهها از بقایای به جامانده از آن آتشکده که استحکام خوبی داشته است، در اجرای نقشه مسجد استفاده شد و فقط تغییراتی مانند ساخت شبستان و محراب که مورد نیاز بود اعمال شد. در نتیجه، به اقتباس از نام آن آتشکده، نام تاریخانه را برای این مسجد انتخاب کردند.
بنا به قولی دیگر، تاری، در زبانهای ترکی، ترکمنی و مغولی - جغتایی بهمعنای خدا است. با توجه به این مطلب، تاریخانه بهمعنای «خدایخانه» (خانهی خدا) است.
البته نام دیگر این مسجد، مسجد چهلستون است. در متون تاریخی به مکانهایی که تعداد زیادی ستون داشتهاند، چهلستون میگفتند. اطلاق چهلستون به یک بنا بیانگر این مطلب که این بنا واقعا چهل ستون دارد، نبوده است. مسجد تاریخانه را هم از این جهت که ستونهای زیادی دارد مسجد چهلستون مینامیدند.
ساخت بنای اولیهی مسجد مربوط به اواسط قرن دوم هجری بین سالهای ۱۳۰ تا ۱۷۰ هجری قمری است که این تاریخ، اواخر حکومت بنیامیه و اوایل حکومت عباسی را در بر میگیرد.
نقشه اصلی مسجد، نمونهای از نقشههای متداول مساجد در حکومت بنیامیه است. اما ساخت آن از حیث مصالح و طریقهی چینش، به سبک بناهای دورهی ساسانیان و آجرچینیهایی شبیه به آجرچینی دورهی اشکانیان است. با توجه به اهمیت هر یک از اجزای ساختمان مسجد از حیث ساخت و قدمت، هرکدام را بهصورت مجزا بررسی میکنیم.
عکس: امیر خداداد
صحن این مسجد تقریبا مربعشکل به طول و عرض تقریبا ۲۷ متر و بدون حوض است. اطراف آن را رواقهایی سرپوشیده (۲۲ رواق) با طاقهای ضربی و ستونهای مدور احاطه کرده بودند که تعدادی از این رواقها سالم هستند و مابقی آنها یا بهصورت کامل یا از جهت طاق خراب شدهاند.
ورودیهای مسجد که به این رواقها باز میشده است، در گذر زمان بهطور کامل از بین رفته است ولی با توجه به تحقیقات معماری انجام شده روی پلان مسجد، تعداد ۸ ورودی وجود داشته است. سه ورودی در ضلع شمال غربی و ۵ ورودی در ضلع شمال شرقی قرار داشتهاند.
شبستان این مسجد در سمت جنوب غربی (در جهت قبله) و بهصورت تالاری ستوندار است. تعداد ستونهای این تالار، ۲۶ عدد است به این ترتیب که ۱۸ عدد از این ستونها در سه ردیف شش تایی و در قسمت داخلی شبستان و هشت ستون دیگر در مقابل این شش ردیف در قسمت ورودی این شبستان قرار دارد. این ستونها که از نوع مدور هستند، مشابه ستونهای کاخهای ساسانی بهصورت آجرچینی ساخته شدهاند. قطر آنها ۱.۵ متر و محیط هر ستون در حدود ۵ متر است. ارتفاع این ستونها بهجز دو ستون در دهانهی وسطی، از کف شبستان تا محلی که طاقها بر آن استوار شده است در حدود سه متر است. ارتفاع کف شبستان تا پشت بام نیز در حدود ۶ متر است.
ورودی به این شبستان تعداد ۷ دهانه است که در جهت قبله قرار داشته و دهانهی میانی که متناسب با ناو میانی شبستان (که بقایای محراب در آن دیده میشود) است، از شش دهانه دیگر که هماندازه هستند، بزرگتر است.
سقف شبستان را طاقهای آجری پوشاندهاند که شبیه به معماری دورهی قبل از اسلام ساخته شده است. طاق میانی که در مرکز شبستان قرار دارد، عریضتر و بلندتر از طاقهای دیگر است. البته سقف شبستان در قرن سیزدهم هجری قمری بهشدت تخریب شده و فقط بخشهایی از آن باقی مانده بوده است که میرزا آقا عاملی از وعاظ دامغان در آن زمان با کمک مالی مردم شهر اقدام به مرمت آن میکند که نتیجهی این مرمت، تغییر طاقهای مازهدار (بیضوی) عهد ساسانی به طاقهای نوکتیز جناغی با خشت خام که روش معمول آن روزگار بوده، است. بنابراین امروزه فقط در بخشهایی از سقف، طاقهای ابتدایی را میتوان مشاهده کرد.
مناره اولیه این مسجد در بخش غربی مسجد واقع شده و تحتتاثیر منارههای مساجد عراق بهصورت خشتی گلی ساخته شده است. منارهها در ایران در ابتدا روی پلانهای چهارضلعی یا ششضلعی، بنا میشدهاند. مسجد تاریخانه نیز از این قاعده مستثنی نبوده و منارهی ابتدایی آن مقطعی چهارگوش به مساحت ۶.۵ متر مربع داشته است که در زلزله سال ۲۴۱ یا ۲۴۲ هجری قمری در قومس (دامغان و سمنان کنونی) بهطور کامل از بین رفته است.
نکته حائز اهمیت از حیث تاریخی این است که مسجد تاریخانه بههمراه مسجد جامعه نائین و مسجد فهرج یزد، اولین مسجدهایی هستند که در آنها مناره ساخته شده است.
منارهای که اکنون در این مسجد و در سمت شمال آن وجود دارد به همت بختیار ابوحرب حاکم ایالت قومس و از فرمانروایان آل زیار احداث شده است و مربوط به قرن پنجم هجری (سال ۴۲۰ هجری قمری) است. بدنه آن آجرکاری شده است و ۲۶ متر ارتفاع دارد و از روی زمین (بدون سکو) مدور است. البته سابقاً ارتفاعش بیشتر بوده و کلاهکی نیز داشته که بر اثر زلزله فروریخته است. محیط آن در پایین حدود ۱۳ متر است و محیط آن به نسبت ارتفاع کم میشود، بهنحوی که محیط مناره در قسمت فوقانی در حدود ۸.۵ متر است.
دسترسی به قسمت فوقانی مناره از داخل آن و توسط ۸۶ پله امکانپذیر است. از دیگر ویژگیهای این مناره، کتیبهای به خط کوفی و به عرض ۱.۵ متر را میتوان نام برد که در ارتفاع ۶ متری آن خودنمایی میکند.
این مسجد در پانزدهم دی ماه سال ۱۳۱۰ به شمارهی ثبت ۸۰ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
عکسهای گالری از خبرگزاری صدا و سیما (عکاس: احمد امیراحمدی)
نویسنده: حمیده کریمی