روزشمار: ۸ اردیبهشت؛ کشته شدن «فردیناند ماژلان» دریانورد پرتغالی

ماژلان در بهار سال ۱۴۸۰ میلادی، در خانواده‌ای اشرافی در سابروسا، ویلا رئال، ایالت تراس دوس مونتِس متولد شد. وقتی که ده ساله بود، والدینش را از دست داد. دو سال بعد به نزد برادرش در لیسبون رفت و در دربار شاه جان دوم و ملکه الئونورا به‌عنوان پیش‌خدمت مشغول به کار شد. زندگی در لیسبون این فرصت را به او داد تا همراه پسر عمویش «فرانسیسکو سرانو» ادامه‌ی تحصیل دهد و در جغرافیا و ستاره‌شناسی مهارت یابد. در سال ۱۴۹۶ میلادی، به ماژلان مقام سلحشوری رسید.

در بیست ‌سالگی برای اولین بار به دریا رفت. در سال ۱۵۰۵ میلادی دولت او را به هند فرستاد تا ترتیب انتصاب «فرانسیسکو دِ آلمئیدا» را به مقام نیابت سلطنت پرتغال بدهد. در همین سفر بود که برای اولین بار ماژلان جنگ را تجربه کرد.

ماژلان در سال ۱۵۱۰ میلادی به درجه‌ی ناخدایی دست یافت ولی مدتی بعد به‌دلیل اشتباه در فرماندهی برکنار و به پرتغال بازگردانده شد.

در سال ۱۵۱۱ میلادی به مراکش فرستاده شد و در نبرد آزامور علیه مراکشی‌ها شرکت کرد. با وجود زخم برداشتن در جنگ و دریافت مدال‌های متعدد، اطرافیان وی را به داد و ستد غیرقانونی با مسلمانان متهم کردند. آلمئیدا نایب‌السلطنه هم که با ماژلان اختلاف داشت، در گزارشی به دربار از عملکرد او ابراز نارضایتی کرد.

هرچند ماژلان بالاخره از تمام اتهام‌ها تبرئه شد، ولی دیگر از چشم شاه امانوئل اول افتاده ‌بود. پادشاه تقاضای افزایش حقوق ماژلان را نپذیرفت و اعلام کرد که از تاریخ ۱۵ مه ۱۵۱۴ میلادی، دیگر در دولت پرتغال مقامی برای او در نظر نگرفته ‌است. ماژلان که اوضاع را چنین دید، کشور و شهروندی پرتغال را ترک گفت تا در خدمت دربار اسپانیا درآید و نام پرتغالی خود «فرنون دِ ماگالیانش» را به «فرناندو دِ ماگالانس» تغییر داد.

ماژلان با یاری «خوان دِ آراندا» عضو بلندپایه‌ی مرکز امور هند در سویل و دیگر دوستان بویژه یک پرتغالی به نام «دیوگو باربوسا» سرانجام توانست تابعیت اسپانیا را به‌دست آورد.

در آن دوران تجارت ادویه رونق زیادی داشت و ادویه‌ی آسیای جنوب شرقی در بازارهای اروپا به قیمت بسیار گزاف به فروش می‌رفت. مرکز این تجارت پرسود جزایر مولوک در اندونزی امروزی بود که برای رسیدن به آن کشتی‌های اروپایی ناچار به دور زدن قاره‌ی آفریقا و پیمودن هزاران کیلومتر راه در اقیانوس هند بودند.

روزی نقشه‌ای از آمریکای جنوبی به دست ماژلان رسید. در این نقشه به اشتباه، دلتای بزرگ رودخانه‌ی لاپلاتا به‌صورت گذرگاهی ترسیم شده بود که از طریق آن می‌شد به اقیانوس آرام رفت. ماژلان فکر کرد که با استفاده از این مسیر و عبور از جنوب اقیانوس آرام، آسان‌تر می‌توان به جزایر ادویه رسید. «روی فالئیرو» ستاره‌شناس تبعیدی پرتغالی ماژلان را در پیشبرد این نقشه یاری می‌داد و یک بازرگان بسیار ثروتمند به نام «کریستوفر دِ هارو» که مخالف شاه پرتغال بود، حاضر شد وی را از نظر مالی حمایت کند.

در ۲۲ مارس ۱۵۱۸ میلادی شاه چارلز طرح ماژلان را تصویب کرد. مطابق قرارداد، یک بیستم کل سود حاصل از سرزمین‌های کشف شده به‌علاوه‌ی حکومت آن‌ها مشترکاً به ماژلان و فالئیرو تعلق می‌گرفت. بعد از تأمین بودجه‌ی دولتی، دو شریک پنج کشتی فراهم کردند: ترینیداد (ظرفیت ۱۱۰ تن، خدمه ۵۵ نفر)، سان آنتونیو (ظرفیت ۱۲۰ تن، خدمه ۶۰ نفر)، کونسِپسیون (ظرفیت ۹۰ تن، خدمه ۴۵ نفر)، ویکتوریا (ظرفیت ۸۵ تن، خدمه ۴۲ نفر) و سانتیاگو (ظرفیت ۷۵ تن، خدمه ۳۲ نفر). ترینیداد کشتی دریادار بود و ماژلان خود آن را فرماندهی می‌کرد.

در ۱۵ اوت ۱۵۱۸ میلادی پنج کشتی تحت فرمان ماژلان، سویل را ترک کردند و در طول رودخانه گوادال کوئی ویر به حرکت در آمدند.

شاه امانوئل پرتغالی که از عزیمت آن‌ها باخبر شد، چند کشتی جنگی را به تعقیبشان فرستاد اما ماژلان موفق شد پرتغالی‌ها را جا بگذارد. ناوگان او پس از توقف کوتاهی در جزایر قناری به جزایر کیپ ورد رفت و از آنجا راهی دماغه سن اوتین در برزیل شد. در ۲۰ سپتامبر از خط استوا گذشتند و در ۶ دسامبر ساحل برزیل در دیدرس قرار گرفت. چون برزیل در آن زمان محدوده‌ی پرتغال بود، ماژلان از آن دوری کرد و در ۱۳ دسامبر در منطقه‌ی خوش آب و هوایی نزدیک ریو دو ژانیروی امروزی لنگر انداخت. پس از تهیه‌ی آذوقه و آماده‌سازی کشتی به سوی جنوب حرکت کردند و در ۱۰ ژانویه ۱۵۲۰ میلادی به مصب رودخانه‌ی لاپلاتا رسیدند.

از آنجا که در نیم‌کره‌ی جنوبی زمستان بود، ماژلان صلاح دید که برنامه‌ی سفر را به تأخیر بیندازند و تا تمام شدن فصل سرما صبر کنند. خدمه هم برای گذراندن زمستان دست به کار ساختن اقامتگاهی شدند و آن را «پوئرتو سان خولیان» نامیدند.

بدین ترتیب با گذشت شش ماه هنوز در آغاز راه بودند و سرزمین جدیدی پیدا نشده بود. این وضعیت موجب نارضایتی گروهی از دریانوردان شد زیرا همه می‌دانستند که ماژلان تا به هدف خود دست نیابد اجازه‌ی بازگشت به اسپانیا را به آنان نخواهد داد. سه تن از ناخدایان مخالف ماژلان که موقعیت را برای سرنگون کردن وی مناسب می‌دیدند، با همدستی تعدادی از افسران شورش کردند و کنترل سه کشتی را برای چند ساعت به دست گرفتند. اما وفادار ماندن بیشتر خدمه به ماژلان، توطئه‌ی آن‌ها را ناموفق گذاشت.

با مساعد شدن هوا در ۲۴ اوت، سفر از سر گرفته شد. در ۲۱ اکتبر ۱۵۲۰ میلادی در ۵۲ درجه‌ی عرض جنوبی، چهار کشتی به دماغه ویرجین رسیدند. عمق زیاد و شوری آب حکایت از آن داشت که بالاخره گذرگاه را یافته‌اند.

ماژلان ابتدا دو کشتی سان آنتونیو و کونسپسیون را برای کاوش پیش فرستاد. پس از شناسایی کلی مسیر، ناوگان مسافرت دشوار و ۳۷۳ مایلی خود را به درون تنگه آغاز کرد. این گذرگاه که ماژلان آن را به مناسبت فرارسیدن عید اول نوامبر، «گذرگاه همه قدیسان» خوانده بود، اکنون «تنگه‌ی ماژلان» نامیده می‌شود. گومس فرمانده‌ی سان آنتونیو که ادامه دادن راه را با آذوقه‌ی موجود ممکن نمی‌دانست، سایر افسران را با خود همراه کرد و به اسپانیا گریخت. سه کشتی باقی‌‌مانده سرانجام در ۲۸ نوامبر به آب‌های اقیانوس آرام جنوبی وارد شدند. «آرام» نامی بود که ماژلان به‌دلیل سکون و آرامش این اقیانوس به آن داده بود.

اوگان با بادبان کشیدن به‌سمت شمال غربی در ۱۳ فوریه ۱۵۲۱ میلادی از خط استوا گذشت، در ۶ مارس به جزایر ماریانا و در ۱۶ مارس به جزایر «هومونهون» فیلیپین رسید. ماژلان با یاری مترجم مالایایی خود به آسانی توانست با مردم بومی ارتباط برقرار کند. پس از تبادل هدایا با کالامبو راجه‌ی لیمساوا در ۷ آوریل، وی آن‌ها را به جزایر سبو رهنمون کرد. هومابون راجه‌ی سبو با آنان رفتاری دوستانه داشت و حتی پذیرفت که به آیین مسیحیت درآید. اما لاپو لاپو راجه‌ی ماکتان جزیره‌ی مجاور، این اندازه مطیع نبود و به‌جای پذیرش مسیحیت و خراج دادن به اسپانیا، جنگ را برگزید. ماژلان با تعداد کمی سرباز به مقابله با بومیان سرکش شتافت و در ۲۷ آوریل در نبرد ماکتان کشته شد.

سه کشتی باقی‌مانده در جست‌و‌جوی جزایر ادویه مسیر خود را به‌سمت غرب ادامه دادند. پس از توقف کوتاهی در جزیره‌ی پالاوان، در ۲۱ ژوئن ۱۵۲۱ میلادی دریانوردان محلی ایشان را به جزیره‌ی بورنئو هدایت کردند. ناوگان آنان اکنون تنها به دو فروند کشتی محدود می‌شد.

دریانوردان در ۶ نوامبر ۱۵۲۱ میلادی به جزایر مولوک (جزایر ادویه) رسیدند و پس از داد و ستد با سلطان تیدور عازم اسپانیا شدند. مدت کوتاهی بعد از حرکت، ترینیداد کشتی فرماندهی، به‌علت فرسودگی در راه ماند و سرنشینانش ناگزیر به جزیره‌ی ترناته که متعلق به پرتغال بود، پناهنده شدند. ترینیداد هم به چنگ پرتغالی‌ها افتاد و نزدیک ساحل جزیره نابود شد.

در ۶ سپتامبر ۱۵۲۲ میلادی یعنی سه سال بعد از ترک اسپانیا، «خوان سباستین دلکانو» و هفده نفر خدمه سوار بر کشتی ویکتوریا به بندر سِویل وارد شدند و مأموریت دور زدن کره‌ی زمین را با موفقیت به پایان بردند.

مأموریت ماژلان در تاریخ پویش‌های جغرافیایی نقطه‌ی عطفی بود. با به انجام رسیدن این سفر اکتشافی، فرضیه‌ی کروی بودن زمین عملاً به اثبات رسید.

ماژلان و یارانش همچنین نخستین اروپاییانی بودند که:

• گذرگاه میان دو اقیانوس اطلس و آرام را کشف و از آن عبور کردند.
• در آمریکای جنوبی «شتر بی‌کوهان» دیدند که می‌تواند لاما، گواناکو، شترچه‌‌ یا آلپاکا باشد.
• نوعی «غاز» سیاه یافتند که به‌جای پَر کندن باید پوست آن کنده شود (پنگوئن).
• دو مورد از نزدیک‌ترین کهکشان‌ها به ما یعنی ابرهای ماژلان را رصد کردند؛ این دو کهکشان تنها از نیم‌کره جنوبی قابل رؤیت هستند.
• محیط کره‌ی زمین را مشخص کردند؛ در این سفر ۱۴۴۶۰ لیگ (برابر با ۶۹۰۰۰ کیلومتر) پیموده شد.
• به ضرورت ایجاد یک خط تاریخ بین‌المللی پی بردند؛ بدون وجود این خط فرضی دریانوردانی که از سمت غرب دور کره‌ی زمین می‌گردند، یک روز از تقویم واقعی عقب می‌مانند.

در همین روز:

۱. افتتاح مراكز تلويزيونی گيلان و مازندران (۱۳۴۹ شمسی)

۲. کلیسای «سنت سرکیس» در خیابان کریمخان زند با شرکت رهبران ارامنه جهان افتتاح شد. (۱۳۵۲ شمسی)

۳. درگذشت «ويليام جونز» خاورشناس مشهور انگليسی (۱۷۹۴ میلادی)

۴. نخستین سنگ بنای دانشگاه پهلوی شیراز نهاده شد. معماری این بنا ایرانی است. (۱۹۵۹ میلادی)

۵. روز ملی و استقلال «توگو» كوچك‏ترين كشور افريقایی (۱۹۶۰ میلادی)

۶. روز ملی و استقلال كشور افريقایی «سيرالئون» (۱۹۶۱ میلادی)

۷. روسیه و دوازده عضو دیگر اتحاد جماهیر شوروی به عضویت صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی درآمدند. (۱۹۹۳ میلادی)

۸. در اثر سانحه هوایی در گابون همه اعضای تیم ملی فوتبال زامبیا که برای انجام مسابقات مرحله مقدماتی جام جهانی ۱۹۹۴ در راه سنگال بودند، جان خود را از دست دادند. (۱۹۹۴ میلادی)

۹. برای اولین بار توسط انجمن بین‌المللی طراحان گرافیک به‌عنوان روز جهانی گرافیک نام‌گذاری شد. (۱۹۹۵ میلادی)

۱۰. حاکمان استونی در پی اختلافات و مشاجرات سیاسی با روسیه، مجسمه سرباز برنزی را که یادبود جنگی دوره شوروی بود از تالین حذف کردند. (۲۰۰۷ میلادی)

۱۱. روز ملی «افريقای جنوبی»