غارهای خراسان جنوبی

غار خونیک

این غار در شمال شرق روستای خونیک، در ارتفاعات مشرف به روستا در ۲۰ کیلومتری جنوب شهر قائن (مرکز شهرستان قائنات) قرار دارد. ابزار سنگی به دست آمده از این غار همچون انواع تیغه‌های سنگی که به‌وسیله انسان‌های عصر پارینه‌سنگی میانه تراشیده شده بودند، تقریبا ۳۰ هزار سال قدمت داشته و به ابزار یافت شده موسترین در فلات ایران شباهت کامل دارند. آثار زندگی در غار خونیک از دوران پارینه‌سنگی تا عصر اسلامی باقی مانده‌اند. این آثار از طبقات زیر و رو شده غار در اثر زلزله به دست آمده‌اند که مؤید قدمت زیاد این غار است. دیواره‌های غار خونیک از سنگ‌های توروس تشکیل شده‌اند که زیبایی ویژه‌ای به محیط داخلی آن داده‌اند. اولین گمانه‌زنی‌های باستان‌شناسی این غار را در سال ۱۹۴۹ میلادی پروفسور کالتون استانلی کوون انجام داد.

غار چنشت

این غار اسرارآمیز در ۶۰ کیلومتری جنوب شهرستان سربیشه و غرب روستای چنشت بر دامنه کوه باقران قرار دارد. بر اساس متون تاریخی، غار چنشت را ۶۱۴ سال پیش سیدمحمد مشعشع كشف کرده است. بنا به‌قول حسامی، سیدمحمد مشعشع پس از كشف غار، اجساد سیدمحمد علوی و دو فرزندش را كه از مبارزین علوی بوده‌اند و به دست عُمّال خلیفه عباسی، الطایع بالله، به شهادت رسیده و در این غار رها شده بودند، یافته و اجساد را از غار به بیرون منتقل و در سردابه‌ای به خاک سپرد و بر آن سردابه بقعه‌ای ساخت كه هم‌اکنون نیز آن بقعه موجود است.

غار چنشت هزاران سال پیش بر اثر وقوع زلزله‌ای مهیب ایجاد شده است. این غار فضاهای عجیب و متفاوتی دارد و گاه عبور از آن بسیار سخت است. در هر نقطه‌ای از غار آثار مرگ و حیات پراكنده است؛ آثار حیات، قطعات سفال، چوب و پارچه هستند و آثار مرگ استخوان‌های درهم شكسته و اجساد نیمه متلاشی. وجود این آثار در غار چنشت حكایتگر این امر است كه غار در دوران درازی از تاریخ به‌ عنوان پناهگاهی امن مورد استفاده فراریان و مظلومان بوده است. غار چنشت بیش از ۵۹ متر طول دارد و ارتفاع برخی گذرگاه‌های آن از ده متر تجاوز می‌كند، كف غار ناهموار و وسعت آن حدود ۹۰ هزار متر مربع برآورد شده است.

غار بتو

این غار در نزدیکی روستای چرمه در ۱۲ کیلومتری مرکز شهر سرایان واقع است. در نزدیکی این غار زیارتگاه پیراباذر، از اماکن تفریحی و زیارتی شهرستان سرایان، قرار دارد. برای پیمایش این غار تجهیزات پیشرفته غارنوردی مورد نیاز است. قندیل‌های زیبای آهکی به اشکال مختلف، حوضچه‌های آب معدنی، بلورهای زیبای کوارتز و کلسیت از شگفتی‌های داخل غار هستند. پس از دهانه غار یک محوطه ۵۰ متری قرار دارد که در انتهای آن چاهی به عمق حدودا ۲۵ متر به‌خوبی قابل رؤیت است. این غار دو دهانه دارد. دهانه ورودی اژدها نامیده می‌شود و دهانه خروجی که بسیار مخوف و عظیم است، بتو نام دارد.

غار جوجه

این غار در ۲۵ کیلومتری شرق قائن و ۵ کیلومتری جنوب‌ غرب روستای خونیک علیا قرار دارد. غار جوجه یکی از شگفت‌انگیزترین غارهای طبیعی قائن است که از لحاظ باستان‌شناسی اهمیت دارد. این غار برخلاف اسم آن از بزرگ‌ترین غارهای شناسایی شده در استان خراسان جنوبی است که انتهای آن بر اثر زلزله یا فرسایش سنگ‌ها به مرور بسته شده است. دهانه این غار در ارتفاع تقریبی ۸۰ متر از کف دره رو به شرق قرار دارد. ابعاد دهانه غار ۲x۴ متر است و ارتفاع داخل غار به ۴۰ متر نیز می‌رسد. داخل غار متشکل از یک تالار اصلی است و تشکیلات زیبای بلوری و گل کلمی بر سطح دیواره‌ها و کف مشاهده می‌شود. همچنین در قسمت‌هایی از غار تشکیلات زیبای استالاکتیت و استالاگمیتی دیده می‌شود.

داخل غار می‌توان آثار پراکنده سفال را مشاهده کرد. در ابتدای غار حوضی ساخته شده از مصالح سنگ و ساروج وجود دارد. نرسیده به غار جوجه از مسیر رودخانه، در سمت چپ کوه، دهانه‌ای سنگی به نام کال زاغو دیده می‌شود که ۳/۵ متر عرض و ۳ متر ارتفاع دارد. برای پیمایش این غار نیاز به تجهیزات سنگ‌نوردی است. این غار نیز به‌وسیله زلزله مسدود شده و تنها ۶۰۰ متر از مسیر قابل پیمایش است.

غار حلوان

این غار در روستای حلوان در ۷۵ کیلومتری شمال غرب شهرستان طبس قرار دارد. مسیر دسترسی به این غار بعد از روستای حلوان و طی مسافت تقریبا ۱۵ کیلومتر از جاده خاکی است. این غار برای پیمایش سختی زیادی ندارد، فقط در بعضی نقاط احتیاج به طناب است. سن سنگ‌های غار حلوان تقریبا ۱۶۰ میلیون سال و مربوط به دوره ژوراسیک میانی است. با توجه به اینکه در این غار بقایای زیادی از استخوان‌های حیواناتی همچون گوسفند، شتر، الاغ و پرندگان دیده می‌شود، شاید این غار پناهگاه حیوانات درنده باشد.

غار دیو ورزق

این غار در نزدیکی روستای ورزق، بسیار زیبا و صعب‌العبور است و بین مردم محل به غار دیو اشتهار دارد. دهانه آن به عرض نیم متر است و با زحمت می‌توان بدرون آن راه یافت. قریب به ۱۰۰ متر درازا دارد و کف آن با ماسه و قندیل‌های شگفت‌انگیزی خود‌نمایی می‌کند‌. استالاگمیت‌های آن با جلوه‌های خاص و طبیعت بکر دست‌نخورده چشم‌انداز زیبایی دارد.

غار لکی‌اسپیور

این غار را در سال ۱۹۵۸ میلادی پروفسور کالتون استا‌نلی کوون آمریکایی مورد بررسی قرار داد. او از بقایای اسکلت انسان‌های پیش از تاریخ و آثار سفالی به دست آمده از این بررسی به این نتیجه رسید که این غار از نقاط مهم دوران پارینه‌ سنگی است و در ۳۰۰۰۰ سال قبل انسان های نئاندرتال در آن سکونت داشته‌اند‌. آثار به دست آمده زندگی انسان‌ها را تا عصر اسلامی تایید می‌کند. حفاری این غار بسیار دقیق بوده است‌. با توجه به ابزار کشف شده، ساکنان این پناهگاه به شکار اشتغال داشته‌اند‌. این غار دهانه‌ای در حدود ۲ متر و فضای داخلی به طول ۱/۵ متر و عرض ۳ متر دارد. دیوارهای آن از سنگ توروس تشکیل شده‌اند که زیبایی ویژه‌ای به محیط داخلی آن داده‌اند. این غار تاریخی بسیار با‌ارزش به شماره ۹۵۹۲ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

جاذبه‌های گردشگری آبی خراسان جنوبی

آبشارهای دره سبزرود

آبشارهای دره سبزرود در ۳۵ کیلومتری شمال شهرستان سرایان، یکی از محل‌های بسیار جالب و ییلاقی است که برای کوه‌پیمایی و صخره‌نوردی مکان مناسبی است. برای دسترسی به آبشارهای این منطقه، از سرایان به دوراهی چرمه رفته و جاده سد را در پیش می‌گیریم و به‌سمت روستای نوبهار و مصعبی حرکت می‌کنیم. در روستای مصعبی منظره‌ کوهی با صخره‌های سفیدرنگ و سربه‌فلک‌کشیده مسیر حرکت را مشخص می‌کند. این مسیر در کنار رودخانه‌ای است که به سد منتهی می‌شود. برای رفتن به انتهای دره و دیدن همه‌ آبشارها و صعود از آن‌ها همراه داشتن وسایل و تجهیزات فنی الزامی است.

این دره و کوهستان زیبا با داشتن دیواره‌های بلند و مسیرهای فنی برای صعود کوهنوردان و تفرج گردشگران مناسب است. لازم به ذکر است تیم تحقیقاتی شبکه زیست‌محیطی خراسان جنوبی یکی از گروه‌هایی بوده است که پیمایش کامل این دره و آبشارهای سبزرود سرایان را با به کارگیری نیروهای مجرب و دوره دیده انجام داده و ۳۰ آبشار کوچک و بزرگ را شناسایی کرده و پشت سر گذاشته است.

آبشار گیوک

آبشار گیوک در انتهای دره‌ای سرسبز واقع شده که در سال‌های اخیر به‌دلیل ایجاد سد گیوک از زیبایی آن کاسته شده است ولی هنوز هم میعادگاه صدها علاقه‌مند به طبیعت در ماه‌های مناسب سال است. برای دسترسی به این آبشار از ابتدای جاده بیرجند به خوسف و در کنار شهرک صنعتی، مسیری فرعی به‌سمت جنوب وجود دارد که پس از گذشتن از روستاهای دهنو، زینی و نوکند به گیوک منتهی می‌شود. سد و آبشارهای زیبای این محل با تابلوهایی مشخص شده است. شایان ذکر است که باغات زرشک، بادام، توت، انگور و زردآلو در این مسیر خودنمایی می‌کنند.

آبشارهای چارده

آبشار‌های چارده بیرجند در مسیر کوهنوردی قله باقران در جنوب شهرستان بیرجند واقع شده و از حدود هشتاد آبشار کوچک و بزرگ متفاوت تشکیل شده است که مسیری مناسب برای آبشار‌نوردی و سنگ‌نوردی به حساب می‌آید. وجود این همه آب در کنار کویر، گوارایی و خنکی آن، نظر هر بیننده‌ای را جلب می‌کند. لازم به ذکر است که در نزدیک روستای چارده پایین نیز آبشار کوچکی در کنار یک امامزاده قدیمی، به نام سلطان شیخ حسین، واقع شده که محل تجمع و استراحت خانواده‌ها است و برای دسترسی به آبشارهای اصلی چارده نیاز به دو ساعت کوهنوردی و گذشتن از موانع سخت است. چارده نام روستایی در پنج کیلومتری جنوب شهر بیرجند است که از انتهای خیابان غفاری و پس از گذشتن از یک مجتمع دانشگاهی قابل دسترسی است. این روستای کوچک محل عبور کوهنوردان و عاشقان طبیعت برای دسترسی به ارتفاعات باقران است. باقران، نام قله و رشته کوهی است که از غرب به شرق کشیده شده و همچون دیواره‌ای مستحکم شهرستان بیرجند را احاطه کرده است. این رشته کوه از چشمه‌سارها و قلعه‌های زیادی تشکیل شده و تاریخی کهن دارد. نام دیگر این قله، النگ آتش است.

سد کریت

سد کریت در فاصله‌ ۴۲ کیلومتری شهر طبس و ۲۸ کیلومتری شرق روستای کریت قرار گرفته است. از تاریخ ساختمان این بند اطلاعاتی در دست نیست و بخشی از طاق آجری آن که در پایین بند وجود دارد در ناحیه تیغه‌ آن از بین رفته، در نتیجه طرح کامل آن محو شده است. در کتاب‌های تاریخی روایات مختلفی در خصوص قدمت بند کریت نقل شده است، از جمله هانری گویلو این بنا را به دوره مغول نسبت داده است. همچنین در کتاب آب و آبیاری در ایران و نگرشی بر سدهای ایران، سابقه‌ این بند را ۴۰۰ سال قبل نوشته‌اند. بنا به گفته‌ اهالی بومی منطقه‌ طبس، این بند ۷۰۰ سال قدمت دارد، اما روایت مستند حکایت از تعمیر این بند در اواسط قرن پنجم هجری دارد. درمجموع با توجه به تنوع مصالح به کار رفته و ساختار کلی بنا که در مرحله‌ تعمیر روی آن انجام گرفته، می‌توان استنباط کرد که بند کریت متعلق به چند دوره‌ زمانی مختلف است.

این سد در چهار مرحله احداث شده و ضخامت تاج آن تنها ۱/۲ متر است. ارتفاع قسمت بیرونی بند از کف رودخانه ۵۲ متر، عمق حوضچه‌ آبگیر ۲۰ متر و طول آن در قسمت تاج ۵۲ متر است. سد کریت فاقد سرریز بوده و برآورد می‌شود که بیش از هزار روگذری سیلاب را تجربه کرده است. در بدنه بند دریچه و مجرایی برای انتقال آب به پشت بند وجود داشته و سوراخ‌های متعددی در ارتفاع بند وجود دارند که اندازه‌هایی دقیق و متناسب دارند و قفل خوانده می‌شوند. حدود ۱۵۰ سال قبل با افزودن ۴ متر به ارتفاع بند از متروکه شدن این بند جلوگیری شد. یکی از ویژگی‌های منحصر به‌ فرد بند که هنر سد‌سازی ایرانیان قدیم را آشکار می‌کند، قوسی بودن آن است.

بندهای قوسی مقاومت بیشتری در مقابل فشارهای ناگهانی، زلزله و حوادث طبیعی دارند. در این میان سد کریت طبس به ارتفاع شصت متر برای مدت ۵۵۰ سال بلندترین سد جهان محسوب می‌شود و به جرأت یکی از بزرگترین شاهکارهای صنعت مهندسی ساختمان به شمار می‌رود. زلزله سال ۱۳۵۷ طبس با شدت ۷/۸ ریشتر و حداکثر شتاب ۰٫۷۵ گرم نیز موجب خسارات عمده‌ای به سد نشده است. بند کریت در سال ۱۳۷۹ به شماره ۳۵۲۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

سد تأخیری طبس (طاق عباسی)

در ادامه دره‌ سردر در ۳۰ کیلومتری شرق شهر طبس و ۵ کیلومتری روستای توریستی خرو و در مسیر چشمه‌ آبگرم حمام مرتضی‌علی به طاق زیبای شاه‌عباسی برخورد می‌کنیم که بیش از ۷۰۰ سال قدمت دارد و میان دو کوه نزدیک به هم ساخته شده است. این سد بنایی آجری است که در ساخت تاج آن سنگ به کار رفته است. سد تأخیری عباسی یکی از نمونه‌های عالی خلاقیت، دوراندیشی و سخت‌کوشی ایرانی است. این سد ۲۵ متری در میان مردم محلی به طاق عباسی معروف است.

ایرانیان در دره‌های تنگ، سدها را روی طاق‌های آجری احداث می‌کردند که بدین‌‌ ترتیب نیاز به سیستم انحراف در حین احداث مرتفع می‌شد. این روش خلاقانه با کارکرد کاهش بیشینه سیلاب در سد عباسی ترکیب شده است. سیلاب‌ها با دوره بازگشت ۱۰ ساله از زیر طاق آزادانه عبور می‌کنند. در سیلاب‌های بزرگ‌تر، مقداری از حجم سیلاب پشت سد ذخیره می‌شود و به این ترتیب طی صدها سال، سد عباسی، شهر طبس را در مقابل سیلاب‌های رودخانه‌ نهرین حفاظت کرده است.

با توجه به اینکه به‌علت موقعیت خروجی سد، رسوب در پشت سد ذخیره نمی‌شود، می‌توان انتظار داشت برای هزاران سال، این سازه‌ بی‌نظیر بدون نیاز به تعمیر و نگهداری و مدیریت، کارکرد اصلی خود را به انجام برساند. نکته‌ مهم آن است که اگر امروز بر اساس آخرین دستاوردهای مهندسی سد و سیلاب، سدی برای کنترل سیلاب رودخانه نهرین احداث شود، مشخصات آن بسیار به سد عباسی نزدیک خواهد بود.

قدمت این طاق را به دوره صفویه نسبت می‌دهند و معتقدند سنگ‌نگاره‌های بز کوهی حک شده بر آن، نمادی از درخواست فراوانی آب، زایندگی و فراوانی نعمت است. عده‌ای هم این بزها را نمادی از فرشتگانی می‌دانند که برای نگهبانی آب، افزایش و فراوانی نعمت بر دیواره‌های طاق دعا می‌کنند.

بند عمرشاه

این بند تاریخی در فاصله‌ ۲ کیلومتری جنوب‌ غرب بیرجند، با جهت شرقی- غربی، در مسیر رودخانه‌ای فصلی، داخل رشته کوه باقران بنا شده است. این سد با هدف ذخیره‌ آب و مهار سیلاب‌ها با مصالح آجر، سنگ و ملاط ساروج ساخته شده است. طول تاج این بند ۲۷ متر، عرض آن ۴ تا ۶ متر و ارتفاع دیواره آن ۱۳ متر است. در طرفین کانال تخلیه اضطراری آب، دو پشت‌بند به عرض ۱/۷۰ متر بنا شده‌اند که سبب استحکام بیشتر بند می‌شوند.

این سد از سازه‌های آبی متعلق به دوره قاجار و زمان حکمرانی حشمت‌الملک (نیمه دوم قرن ۱۳ هجری قمری) است. این بند در سال ۱۳۶۷ از سوی اداره‌ کشاورزی مورد بازسازی قرار گرفت که موجب مخدوش شدن چهره تاریخی اثر شد. بند عمر شاه همچون بند دره علاوه بر اهمیت تاریخی، از لحاظ گردشگری و تفرجگاهی نیز حائز اهمیت است.

بند دره

قدمت این سد به اواخر دوره‌ زندیه و اوایل قاجاریه می‌رسد. این بند که مهم‌ترین بند تاریخی و بزرگ‌ترین بند کوهستانی شهر بیرجند محسوب می‌شود، به دستور امیر شوکت‌الملک در سال ۱۲۹۴ قمری ساخته شده ‌است. بنای این سد با پیروی از شیارهای واقع در کوه و در مناسب‌ترین قسمت دره‌ پایین، روی طبقات رسوبی کف رودخانه بنا شده است.

بند دره با مصالحی چون سنگ‌های شکسته شده‌ کوه‌ها و آجر و آهک و در بعضی نقاط با ساروج ساخته شده و با توجه به گذشت زمان مقاومت خوبی از خود نشان داده است. این بند سازه‌ای وزنی بوده و برای تقویت دیواره‌ بند، پشت‌بند عظیمی احداث شده است. تاج آن ۳۱ متر طول، ۳ تا ۵ متر عرض و حدود ۱۳ متر ارتفاع دارد. ضخامت دیوار سد در پایه به ۸ متر می‌رسد و در قسمت تاج از ۳ تا ۵ متر متفاوت است.

بند دره از جمله نقاط گردشگری استان خراسان جنوبی و شهرستان بیرجند است که در سال ۱۳۸۱ از سوی سازمان میراث فرهنگی با شماره ۴۸۱۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

چشمه‌ آبگرم مرتضی علی

چشمه‌ مرتضی علی (ع) از جاذبه‌های گردشگری طبیعی در شهرستان کویری طبس در استان خراسان جنوبی است. این چشمه در مسیر گردشگری روستای خرو و در فاصله ۲۷ ‪ کیلومتری شهر طبس واقع شده‌ است. وجود این چشمه جوشان با دو نوع آب سرد و گرم، کنار هم، در دل کویر پدیده‌ای بسیار جالب‌توجه است. پس از گذر از شهر طبس برای رسیدن به این چشمه حدود ۵ کیلومتر مسیر را باید به‌صورت پیاده طی کرد. این چشمه مبدا آب اغلب مزارع و باغات طبس است و از طریق نهر آبی به آن‌ها منتقل می‌شود

در طول مسیر چشمه‌ آبگرم مرتضی علی، دیواره‌های بلند دره مانندی در دو طرف خود‌نمایی می‌کنند و روی این دیواره‌ها حفره‌هایی است که به نظر می‌رسد با نظم خاصی بنا شده‌اند. پس از حدود ۱۰ ‪دقیقه پیاده‌روی به منطقه‌ای با چشمه‌های متعدد آب، به‌ویژه چند چشمه‌ آب گرم و سرد می‌رسیم و بزرگترین آن‌ها از درون حفره‌ای نشأت می‌گیرد که به حمام مرتضی علی معروف شده ‌است

آب گرم چشمه از دیواره‌ سمت راست داخل رودخانه می‌ریزد و همین، اختلاف دمایی را در چشمه ایجاد می‌کند که گاهی به ۱۰ درجه هم می‌رسد. غلظت بیشتر آب گرم و تفاوت ساختاری آن با آب سرد جاری در کف رودخانه باعث می‌شود که این آب‌ها تا مسافت حدود ۳۰۰ متری بستر رودخانه هم پیش بروند، در حالی که کاملا با هم مخلوط نشده‌اند و در بستر رودخانه قابل تفکیک هستند. به این ترتیب در یک طرف رودخانه آب سرد و در طرف دیگر آب گرم جریان دارد و می‌توان یک پا را در طرف گرم و پای دیگر را در طرف سرد رودخانه فرو برد؛ پدیده‌ نادری که شاید در هیچ نقطه دیگر کشور فرصت تجربه آن را نداشته باشید.

تالاب کجی نمکزار

تالاب کجی و دریاچه‌ نمک در شمال‌غربی روستای چاه دراز و در ۷۵ کیلومتری شهرستان نهبندان و در حاشیه‌ محور ارتباطی بیرجند به زاهدان قرار گرفته است. وسعت تالاب ۲۲۷۶۵ هکتار است. این تالاب پدیده‌ای منحصر به‌ فرد در شرق کشور است.

با توجه به آبگیری خوب تالاب، در سال گونه‌های فراوانی (حدود ۵۰۰۰ گونه) از پرندگان آبزی و کنار آبزی از قبیل مرغابی سرسبز و فلامینگو به این تالاب مهاجرت کرده‌اند. از پرندگان بومی منطقه می‌توان به زاغ بور، هوبره و عقاب طلایی و از خزندگان می‌توان به مار قیطانی، مار شتری، مار پلنگی و تیر مار و بزمجه‌ بیابانی اشاره کرد. حاشیه تالاب زیستگاه ۱۴ گونه پستاندار از قبیل خرگوش، روباه، کفتار، گرگ، پایکا، پامسواکی، زرده‌بر و تشی است. آب تالاب به‌واسطه املاح معدنی موجود در آن خواص درمانی بسیاری برای بیماری‌هایی نظیر آرتروز، رماتیسم و بیماری‌های مفاصل دارد.