روستاهای خراسان جنوبی (قسمت دوم)
استان خراسان جنوبی دارای روستاهای فراوانی است که از لحاظ جغرافیایی در مکان‌های بسیار متنوعی قرار دارند. این امر باعث می‌شود تا بازه‌ی اقلیمی گسترده‌ای را در میان این روستاها شاهد باشیم. علاوه بر جاذبه‌های طبیعی این روستاها، به‌علت قدمت دیرینه‌شان، آثار تاریخی فراوانی نیز در آن‌ها یافت میشوند که دیدار از آن‌ها خالی از لطف نیست. در بخش اول چند نمونه از این روستاها را به شما معرفی کردیم. حال در بخش دوم به ادامه‌ی این امر می‌پردازیم. با کجارو همراه باشید.
روستای ماخونیک
روستای ماخونیک یکی از ده روستای عجیب ایران است که ویژگی‌های زیستی و جلوه‌های قومی و فرهنگی منحصربه‌فرد آن نظر پژوهشگران و سیاحان را به خود جلب کرده و تحسین و شگفتی آن‌ها را برانگیخته است. روستای ماخونیک، واقع در شرقی‌ترین خاک این مرز و بوم، از توابع شهرستان سربیشه است. این روستا در ۱۴۳ کیلومتری بیرجند، مرکز خراسان جنوبی و در مرز مشترک ایران و افغانستان قرار دارد. در مورد وجه تسمیه ماخونیک با استناد به معتبرترین اسناد با قدمت ۳۰۰ ساله و ادعای قدیمی‌های روستا می‌توان نتیجه گرفت که نام قدیم ماخونیک، مادخونیک بوده که از دو جزء ماد و خونیک تشکیل شده است. ماد نام قومی آریایی و خونیک نیز به معنی محل سرد و خنک است و در کل مادخونیک به معنی مکانی سرد است که قوم ماد در آنجا ساکن بودند.
از ویژگی‌های بارز مردم ماخونیک کوتاهی قد آنهاست. متوسط قد اهالی این روستا ۸۰ تا ۱۲۰ سانتی‌متر است. این روستا به سرزمین لی‌لی‌پوت‌ها معروف است. یکی دیگر از ویژگی‌های روستای ماخونیک معماری خانه‌های آن است. مسکن‌هایی که برخلاف خانه‌های عادی در زیر‌زمین ساخته میشوند و گاه سقف آن‌ها با سطح زمین یکی است. سقف‌هایی که از خار و خاشاک، چوب یا گل هستند. این خانهها شکل مشخصی ندارند و غالبا متناسب با ناهمواری‌های منطقه شکل می‌گیرند. بعضی خانهها دایره‌وار و بعضی مربع‌شکل هستند. خانهها ابعاد مشخصی ندارند اما معمولا اکثر آن‌ها ۱۲ تا ۱۶ متر جا دارند و ارتفاع آن‌ها نیز نهایتاً به یک متر و ۶۰ سانتی‌متر می‌رسد. تمام خانه‌های روستا به مسجد اصلی روستا که در وسط ده قرار دارد، راه دارند. بافت مسکونی روستا در دامنه‌ی تپه و خانهها به‌طور فشرده در گودی زمین ساخته شده‌اند. تمام امکانات زندگی در یک اتاق جای گرفته است. کف خانه حدود یک متر از سطح زمین پایین‌تر است و دارای یک درب کوتاه چوبی است. برای رفتن به داخل خانه باید خم شده و به زحمت خود را داخل خانه کرد. در داخل خانه هم نمی‌توانید کاملاً بایستید. هر خانه دارای فضاهایی همچون کندیک (مخزن نگهداری گندم و جو)، کرشک (اجاق گلی برای طبخ غذا)، طاق و طاقچه است.
از آنجایی که مردم ماخونیک تا چند سال گذشته ارتباط کمی با شهرها داشته یا اصلاً نداشته‌اند، بیشتر مواد غذایی مورد استفاده خودشان را کشت می‌کرده‌اند و امروز نیز بیشتر مواد غذایی را از مزرعه‌ی خودشان تأمین می‌کنند. این شیوه بر گونه‌های غذایی این منطقه تأثیر بسزایی گذاشته، به‌طوری که بیشتر غذای آن‌ها از شلغم، چغندر، جو، بنه و گیاهان کوهی تشکیل شده است. همچنین مردم ماخونیک لبنیاتی مثل شیر و کشک را از دامداران خریداری می‌کنند. شغل اکثر مردم ماخونیک کشاورزی است. البته عده‌ای هم به دامپروری مشغولند که به‌دلیل کوهستانی بودن منطقه بیشتر دام‌های آن‌ها بز هستند. اما مشکل دیگری که شرایط کوهستانی ایجاد کرده کمبود زمین‌های کشاورزی است. قطعات زمین کشاورزی در ماخونیک مثل مردم آن بسیار کوچک است. به‌طوری که گاه زمین‌هایی به‌اندازه یک متر مربع هم دیده می‌شود. روال آبیاری و کشاورزی در ماخونیک بر اساس طلوع و غروب خورشید و بانگ خروس‌ها شکل گرفته، همچنین تقسیم محصول به شیوه‌ای کاملاً عادلانه صورت می‌گیرد .
یکی از جلوه‌های تعاون و همکاری در ماخونیک تقسیم کودهای حیوانی است. همه ساله دامداران گرد هم می‌آیند تا کودهای حیوانی آن منطقه را در مراسمی به نام کال‌حسنو جمع‌آوری کنند. نام این مراسم الهام گرفته از مکانی است غار مانند، در دل کوه، که در گویش محلی به کال‌حسنو معروف است و در سه کیلومتری روستای ماخونیک قرار دارد. این مراسم با اعلام جارچی آغاز می‌شود و مردم به‌همراه کدخدای روستا برای کندن و تقسیم کردن کودها به این غار می‌روند. جالب است که در روستای ماخونیک حتی یک مورد جرم و جنایت یا حتی نزاع هم وجود نداشته و شورای حل اختلاف روستا بیشتر به مشکلات مردم روستاهای مجاور می‌پردازد. ماخونیک با دنیای متمدن امروزی غریبه است اما مناسبات انسانی در آن نمادی از تمدن واقعی است. در حال حاضر گردشگران خارجی و داخلی زیادی از این روستا دیدن می‌کنند و این روستا از روستاهای هدف گردشگری خراسان جنوبی به شمار می‌رود.
روستای خراشاد
روستای خراشاد از توابع بخش مركزی شهرستان بیرجند، استان خراسان جنوبی است و در فاصله ۲۰ كیلومتری این شهر قرار دارد. در این روستا ۲۲۰ خانوار و حدود ۷۹۰ نفر ساكن هستند. روستای خراشاد به‌علت قرار گرفتن درانتهای رشته كوه باقران، آب و هوایی سرد و كوهستانی دارد. خراشاد برگرفته از زبان پهلوی به‌معنای طلوع خورشید است.
از آثار تاریخی و قدیمی این روستا می‌توان به قبرستان گبرها یا زرتشتیان، قلعه و برج خراشاد، تونلی زیرزمینی كه این قلعه و برج را به هم متصل كرده، آسیاب آبی و حمام قدیمی آن اشاره كرد. مردم منطقه بیشتر به کشاورزی، دامداری، قالی‌بافی، گلیم‌بافی و توبافی (پارچه‌بافی سنتی) اشتغال داشته و زعفران، زرشک، عناب، توت، گردو و زردآلو از محصولات عمده کشاورزی خراشاد هستند.
خراشاد به‌عنوان نخستین روستای هدف صنایع دستی کشور از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری معرفی شده است. پارچه‌بافی سنتی خراشاد یا توبافی به زبان محلی، یکی از مهم‌ترین صنایع دستی استان خراسان جنوبی است. در خراشاد تقریباً تمامی بانوان به شغل بافندگی مشغول هستند. خراشاد دارای بیمارستان روستایی، مخابرات، خانه بهداشت، بانک، دفاتر پست، بیمه، تاکسی تلفنی، کانون‌های فرهنگی، تربیتی و ورزشی و... است.
روستای باغستان سفلی
باغستان سفلی در فاصله ۶ كیلومتری شهرستان فردوس و ۳ كیلومتری بخش اسلامیه قرار دارد. باغستان سفلی مابین باغستان علیا و اسلامیه واقع شده است. جمعیت باغستان سفلی حدود ۷۰۰ نفر است و مجموعاً ۱۷۸ خانوار در این روستا ساکن هستند. آب و هوای باغستان از فردوس سردتر است و این به‌دلیل وجود چنارهای سر به فلك كشیده‌ای است كه در این منطقه وجود دارند. دلیل نام‌گذاری باغستان باغ‌های فراوانی است كه در این خطه قرار دارند. در قدیم اكثر باغ‌های این روستا جزء طبس بوده است.
باغستان دارای چناری بسیار قدیمی و كهنسال است كه در منطقه سرآسیاب واقع شده است. این چنار به ثبت میراث فرهنگی و گردشگری درآمده است. از امكانات صنعتی روستای باغستان می‌توان به كارخانه نساجی، شهرك صنعتی، كارخانه اناری كه متعلق به فردوس است و همین طور كارخانه شیر پاستوریزه‌ی آن اشاره كرد. البته در شهرك صنعتی این روستا چندین گلخانه وجود دارد.
صنایع دستی باغستان شامل بر سفلی قالی و قالیچه، توبافی، چادرشب، چهار گلكی، بقبند و پلاس سنتی است كه طرفداران بسیاری نیز دارد. از سوغات محلی باغستان هم می‌توان به نان‌های خوشمزه‌ی محلی، انار شیرین این محل، رب انار، ابریشم و قطیفه‌های محلی آن اشاره كرد.
روستای دهك
روستای دهك عربخانه در مسیر جاده بیرجند-زاهدان قرار دارد و مركز دهستان عربخانه از توابع بخش شوسف شهرستان نهبندان است. دهك عربخانه ۲۱۰ خانوار و حدود ۱۲۰۰ نفر جمعیت دارد. آب و هوای روستای دهك گرم و خشك است. البته این منطقه كلاً كوهستانی است و در فصل تابستان تا حدودی خنك می‌شود. شغل اهالی دهك اغلب كشاورزی و دامداری است. در خصوص وجه تسمیه دهك گفته‌اند که به‌معنای ده كوچك است. به گفته‌ی اهالی در گذشته از زاهدان تا بیرجند روستایی به‌جز دهك و بعد از آن نهك یا همان نهبندان وجود نداشته است.
از آثار تاریخی دهك می‌توان به قلعهی قیاس‌آباد، قلعهی اسلام‌آباد و قلعهی كهنه‌ی دهك كه مربوط به صدر اسلام بوده و اكنون تبدیل به ویرانه شده، اشاره كرد. صنایع دستی دهك شامل قالی‌بافی، جاجیم و گلیم، پارچه‌های برك و پنبه‌ای است.
روستای بویک
روستای بویک وسطی، روستایی است در دهستان شاخنات از توابع بخش مرکزی شهرستان بیرجند واقع در استان خراسان جنوبی که بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۰ مرکز آمار ایران، جمعیت آن بالغ بر ۲۶۴ نفر بوده است.
روستای کریمو
روستای کریمو از توابع بخش مرکزی شهرستان سرایان است و در ۳۰ کیلومتری شمال شهر سرایان واقع شده است. این روستا از شمال، به کوه سفید و از شمال شرقی به کوه بیم محدود می‌شود و از سطح دریا ۲۰۰۰ متر ارتفاع دارد. اقلیم آن معتدل و نیمه‌خشک است و آب و هوای این روستا در بهار و تابستان و اوایل پاییز، مطبوع و دلپذیر و در زمستان‌ها سرد است. روستای كریمو در دره‌ای زیبا واقع شده و مسیر سرایان تا این روستا مناظر جالبی دارد. حدود ۳۱۳ خانوار و ۱۱۵۰ نفر در روستای كریمو زندگی می‌كنند.
در اواخر قرن دوم هجری، به سبب عبور امامزاده كریم‌شاه از این روستا و شهادت و دفن وی در این مکان، نام این روستا را كریمو نهادند. كریمو در عهد پیشین، گذرگاه عابران و زائران امام هشتم بوده است. روستای کریمو از روستاهای قدیمی و تاریخی خراسان جنوبی است که بافت قدیمی و بنای امامزاده سلطان کریم‌شاه از قدمت و پیشینه کهن روستا حکایت دارند. مردم روستای کریمو به زبان فارسی با گویش خراسانی سخن گفته و مسلمان و شیعه مذهب هستند. فعالیت‌های عمده مردم این روستا، زراعت، دامداری و باغداری است و گروهی از مردم روستا، در امور خدمات و تولید صنایع دستی اشتغال دارند. چشمه‌سارهای فراوان، آب و هوای مساعد و اراضی مستعد، موجبات رونق باغداری و دامداری در روستا را فراهم آورده است. از مهم‌ترین محصولات زراعی روستا می‌توان به گندم، جو، زعفران، چغندر، یونجه و تره‌بار اشاره کرد. گوشت قرمز و انواع لبنیات مانند کشک و ماست نیز در روستا تولید میشوند. باغداری از فعالیت‌های مهم مردم روستای کریمو است. گردو، بادام، آلو، زردآلو، سیب و توت از مهم‌ترین محصولات سردرختی و قالی‌بافی، از دیگر منابع درآمدی مردم روستابه شمار می‌آیند.
روستای کریمو در کوهپایه استقرار یافته و بافت مسکونی متمرکز و متراکمی دارد و خانه‌های روستا اغلب در یک طبقه با سقف‌های مسطح و با در و پنجره‌های کوچک ساخته شده‌اند. کوچه‌های روستا اغلب پیچ‌درپیچ و مسیر رودخانه کال، بافت مسکونی روستا را به دو بخش تقسیم کرده است. مصالح به کار رفته در خانه‌های قدیمی روستا مشتمل بر مصالح خشت، گل، سنگ و چوب است. پیرامون چشمه علوی که از تفرجگاه‌های طبیعی است از زیباترین ییلاقات کریمو به شمار می‌آید. از دیگر جاذبه‌های طبیعی این روستا می‌توان به مزرعه اسپید‌کوه، چشمه‌ی دراز، اکبر‌آباد، چشمه‌ی مسکی، دره‌ی کلگی، تک تودک و سیدک اشاره کرد.
ییلاقات مسیر جاده کریمو – سرایان نیز بسیار قابل‌توجه‌اند و عمده‌ترین آن‌ها دره حسن‌آباد، رودهن، کلاته زرد، خال سفید، کلاته رجب، هورمچ سفلا و علیا، آمین و بوسی هستند. در مسیر نای که دره‌ای زیبا است و رشته قنات‌های متعددی دارد، چشم‌اندازهای بسیار زیبایی وجود دارند. از مراسم سنتی روستا، می‌توان به تهیه‌ی نوشیدنی کف‌بیخ اشاره کرد که در شب‌های زمستان، به‌صورت گروهی به تهیه آن مشغول میشوند. بهره‌گیری از موسیقی و استفاده از سازهای دوتار، سرنا و دهل در مراسم مختلف روستا مرسوم است. رقص‌های خراسانی چوب بازی و نبرد عشاق، از زیباترین آیین‌های گروهی مردم کریمو به شمار می‌روند. از بازی‌های رایج در میان مردم روستای کریمو می‌توان به هفت سنگ، گردو بازی و تیله بازی اشاره کرد. مردم روستای کریمو بندرت از پوشاک محلی استفاده می‌کنند، ولی برخی از مردان و زنان کهنسال و میانسال روستا همچنان به سنت دیرین، لباس‌های محلی را می‌پوشند.
مهم‌ترین صنایع دستی روستای کریمو شامل بافت زیلو، گلیم، قالیچه و به‌ویژه قالی است. قالی و قالیچه‌های کریمو عمدتاً با طرح و نقشه‌های خراسانی بافته میشوند و آمیزه‌ای از طبیعت و حیات وحش را به نمایش می‌گذارند. صنایع دستی روستای کریمو در بازارهای فردوس، طبس، بیرجند و قائنات به فروش می‌رسند. زعفران، آلو، گردو و برخی گیاهان دارویی، از جمله سوغات روستایی کریمو هستند. از غذاهای رایج و خوش‌طعم این روستا می‌توان به آبگوشت محلی، کوکوسبزی، انواع آش‌ها به‌ویژه آش شک و اشکنه اشاره کرد. این روستا از طریق شهرهای سرایان و فردوس، با راهی مناسب و آسفالت قابل دسترس است.
روستای گازار
گازار روستایی خوش آب و هوا از توابع بخش مركزی بیرجند است و در فاصله ۷۳ كیلومتری این شهر و ۵ كیلومتری مهمویی واقع شده است. آب و هوای گازار خشك و سرد است و در تابستان‌ها هم در معرض وزش بادهای تندی قرار دارد. درباره‌ی وجه تسمیه گازار گفته‌اند، نام روستای گازار از جازار و جازار از گز‌زار (جایی پر از بوته گز) ریشه گرفته است؛ چراکه اطراف خانه‌های روستا گزهای زیادی وجود داشته است. جمعیت روستای گازار حدود ۱۰۰۰ نفر است بالغ بر ۲۶۰ خانوار در آن ساکن هستند. شغل اكثر اهالی گازار كشاورزی و دامداری است.
روستای گازار بیش از ۱۴۰۰ سال سابقه تاریخی دارد. قلعه و راه آب قدیمی گازار، كتابخانه و مكتب‌خانه قدیمی این روستا كه در كتاب شیخ محمدباقر آیتی نیز به آن اشاره شده، خود گواه قدمت گازار است. از آثار تاریخی گازار می‌توان به قلعه بزرگ و مستحكم آن اشاره كرد. همچنین قلعهی دیگری به نام برزو كه یادآور پهلوانان شاهنامه است در آن قرار دارد که البته از این قلعه‌ها آثار كمی برجای مانده است. در این روستا بالغ بر ۵۰ قنات برای تامین آب کشاورزی وجود دارد و عمدتاً محصولاتی از قبیل زرشک، زعفران، عناب، بادام، آلو، هندوانه، شلغم و چغندر به عمل می‌آیند.
ده سلم
ده‌سلم آخرین روستای حوزه استحفاظی نهبندان است که در مجاورت استان کرمان قرار دارد. نخلستان‌های این روستا، در کنار ماسه‌های کویر، مناظر بسیار زیبایی را خلق کرده‌اند که قطعاً ارزش سفر کردن و دیدن را دارند. با توجه به آثاری که از گذشته در روستای ده‌سلم باقی مانده، قدمت آن به‌اندازه نهبندان تخمین زده می‌شود.
در روستای ده‌سلم ویژگی‌های بارز مناطق کویری متبلور شده و خانه‌های گنبدی و گلی، نخلستان‌های خرما و… جلوه‌هایی از زیبایی‌های این روستا هستند. در گوشه‌ای از نخلستان خرمای آن و در بافت قدیم روستا قلعهی قدیمی ده‌سلم قرار دارد که دیوارهای آن هنوز پابر‌جاست. علاوه بر این قلعه، دو قلعهی قدیمی دیگر هم در این روستا وجود دارند که هرکدام نام و قنات مخصوص به خود را داشته‌ان . اسامی این قلعه‌ها عبارت‌اند از محمدتقی‌خان، ده بالا و شوره گزک.
در این روستا پرورش شتر، شغل اصلی اهالی است و به‌دلیل اینکه قنات روستا نسبت به روستاهای دیگر پرآب‌تر است، کشاورزی نیز رونق زیادی دارد و علاوه بر خرما، گندم، جو و پنبه هم در آن کشت میشوند.
دیدگاه