سفر در دوران قاجار (قسمت سوم)

حمیده کریمی
حمیده کریمی چهار شنبه، ۱۷ آذر ۱۳۹۵ ساعت ۱۷:۰۰
سفر در دوران قاجار (قسمت سوم)

در قسمت‌های قبلی مقاله‌ی سفر در دوران قاجار با انواع سفر و وسایل حمل‌و‌نقل آن دوران آشنا شدیم. در این قسمت هم سفر چاپاری را معرفی می‌کنیم. سفری که به خاطر سرعت و امکاناتی که داشت، بیشتر مسافران و سیاحان خارجی، آن را ترجیح می‌دادند. با کجارو همراه باشید.

سفر چاپاری یکی از رایج‌ترین انواع سفر در دوران قاجار به‌ویژه در میان سیاحان خارجی بوده است. ویژگی اصلی این سفر، سرعت بالای آن بوده است.

این نوع سفر با استفاده از تشکیلات چاپاری دولتی و در مسیر جاده‌های پستی یا چاپاری انجام می‌شد و معمولا به‌صورت منفرد و فقط با شاگرد چاپار و با سرعت زیاد بود. در این نوع سفر، به‌طور معمول در هر سه یا چهار منزل (دو منزل قبل از ظهر و دو منزل بعد از ظهر) طی می‌شد. گاهی به‌علت نیاز علاوه بر روز، شب هم سفر بدون استراحت ادامه پیدا می‌کرد.

سفر در دوران قاجار

ویژگی اصلی سفر چاپاری، یکی از رایج‌ترین انواع سفر در دوران قاجار، سرعت بالای آن بوده است.

از محاسن این نوع سفر، سرعت زیاد و همیشه در دسترس بودن آن بود ولی به‌علت بالا بودن هزینه‌های آن، برای همه‌ی طبقات قابل استفاده نبود و بیشتر مورد استفاده‌ی مأموران دولتی یا سفیران و مسافران اروپایی قرار می‌گرفت. چون سیاحان به زمان بیشتری برای بازدید از شهرهای مختلف نیاز داشتند و به همین دلیل باید سفر بین شهرها را کوتاه می‌کردند.

علاوه بر این، کسانی می‌توانستند از این نوع سفر استفاده کنند که به‌اندازه‌ی کافی چالاک و نیرومند باشند تا بتوانند رنج و سختی این سفر را تحمل کنند.

برای انجام سفر چاپاری، ابتدا باید با رفتن به چاپارخانه و پرداخت هزینه‌ی سفر (تا منزل اول) مجوز می‌گرفتند و در ساعتی که قرار حرکت بود (معمولا صبح روز بعد) با باری سبک و مختصر در چاپارخانه حاضر می‌شدند و به‌همراه شاگرد چاپار، سفر خود را آغاز می‌کردند. سفر به‌شکل منزل به منزل ولی با سرعت انجام می‌شد. مسافر به‌محض رسیدن به منزل اول در فرصت کمی که معمولا بین یک ربع تا نیم ساعت برای تعویض اسب و جابه‌جایی وسایل پیش می‌آمد، می‌توانست نفسی تازه کند و بعد از کمی استراحت و نوشیدن چای، حساب شاگرد چاپار قبلی (انعام) و همچنین کرایه‌ی اسب نایب چاپارخانه‌ی جدید را بپردازد و سفر را برای رسیدن به منزل دوم ادامه دهد.

معمولا بعد از رسیدن به منزل دوم زمان استراحت ظهر بود که مسافر بعد از یکی دو ساعت استراحت، مجددا بعدازظهر به سفر خود ادامه می‌داد و با فرارسیدن شب معمولا در چاپارخانه‌ی چهارم به استراحت شبانه می‌پرداخت ولی اگر کار فوری داشت و وقت کم بود، استراحت شبانه‌ای در کار نبود و مسافر بعد از کمی استراحت و خوردن شام، به سفر خود در شب ادامه می‌داد.

سفر در دوران قاجار

مسافر در سفر چاپاری به‌طور معمول مسافتی بین ۱۵ تا ۲۰ فرسخ را که فاصله‌ی متوسط بین سه تا چهار منزل است، روزانه می‌توانست طی کند ولی خود چاپارها به سبب مهارت و قدرت خاصی که داشتند به‌راحتی می‌توانستند از این مقدار بیشتر طی کنند و در یک روز مسافتی حدود ۳۰ فرسخ (فاصله‌ی شش منزل) یا در حرکت‌های سریع و شبانه‌روزی مسافتی به مراتب بیشتر را طی کنند.

فرسخ یا فرسنگ واحد محاسبه‌ی مسافت در گذشته در ایران معمول بود و برابر با مقدار راهی بود که اسب در یک ساعت در وضعیت عادی می‌توانست حرکت کند به همین دلیل طول آن با توجه به نوع مسیر متفاوت بود. اگر مسیر در جاده‌های صاف و هموار بود طولانی‌تر از مسیر در جاده‌های کوهستانی و سنگلاخی بود. به‌طور میانگین یک فرسخ با توجه به این شرایط در بعضی نقاط ۵ کیلومتر و در برخی نواحی ۷ کیلومتر و به‌طور میانگین حدود ۶ کیلومتر بوده است.

چیزی که باعث محبوبیت این سفر در بین مسافران بود، سریع راندن و زود رسیدن به مقصد بود به‌طوری که مثلا فاصله‌ی تهران تا رشت که حدود ۵۰ فرسخ است در سفر چاپاری در مدت ۴۸ ساعت انجام می‌شد اما همین مسیر با کاروان ده تا پانزده روز طول می‌کشید.

سفر در دوران قاجار

فاصله‌ی تهران تا رشت که حدود ۵۰ فرسخ است در سفر چاپاری در مدت ۴۸ ساعت انجام می‌شد اما همین مسیر با کاروان ده تا پانزده روز طول می‌کشید.

هزینه‌ی سفر چاپاری

هزینه‌های مسافر در سفر چاپاری شامل دو قسمت بوده است:

اول هزینه‌ی خورد و خوراک مسافر در بین راه و پولی که بابت محل استراحت از نظر جا، وسایل خواب و گرم کردم محل استراحت باید به نایب چاپارخانه می‌پرداختند. این هزینه تابع ضوابط خاصی نبود و در هر چاپارخانه طبق محاسبات نایب چاپارخانه متغییر بود.

دوم هزینه‌ای بوده که بابت کرایه‌ی اسب در ابتدای هر منزل باید به نایب چاپارخانه پرداخت می‌شد. معمولا کرایه‌ی دو اسب را حساب می‌کردند یکی برای خود مسافر و دیگری برای اسبی که شاگرد چاپار از آن استفاده می‌کرد.

کرایه‌ی هر اسب به‌طور معمول یک قران برای یک فرسخ بود که این مبلغ در مسیرهای مختلف چاپاری کمی با هم تفاوت داشت (برحسب فاصله‌ی منازل از هم). البته این مبلغ غیر از انعامی بود که در هر منزل به شاگرد چاپار پرداخت می‌شده و مبلغ آن بین یک تا دو ریال بوده است.

کرایه‌ی اسب‌ها را باید در ابتدای هر منزل محاسبه و به نایب چاپارخانه پرداخت می‌کردند. در اواخر دوره‌ی ناصری پس از آن که بعضی از جاده‌ها شوسه شد در آن‌ها غیر از اسب چاپاری، انواع وسایل نقلیه برای حمل مسافر و بار تردد می‌کرد. کرایه‌ی این وسایل هم بر حسب تعداد اسب بود.

سفر در دوران قاجار

وسایل سفر چاپاری

وسایلی که مسافر در یک سفر چاپاری باید همراه خود بر می‌داشت، معمولا وسایل شخصی بود که قابل حمل و استفاده در مسیر مسافرت چاپاری بود. بقیه‌ی وسایل به‌طور جداگانه با پست یا با کاروان فرستاده می‌شد. وسایل شخصی به‌شکل دو بسته‌ی هم‌وزن از دو طرف اسب آویخته می‌شد تا باعث به هم خوردن تعادل اسب هنگام حرکت نشود.

همراه داشتن وسایل شخصی به‌طور کامل در یک سفر چاپاری به‌قدری اهمیت داشت که معمولا اولین منزل را نزدیک یک مبدا حرکت قرار می‌دادند که مسافر مدتی در آن توقف کند و وسایلش را بررسی کند که اگر چیزی را جا گذاشته بود یا فراموش کرده بود برگردد و وسایل سفرش را تکمیل کند و با وسایل کامل، سفر را شروع کند.

سفر در دوران قاجار

مطالب مرتبط:

دیدگاه