بلاد شاپور، شهر باستانی فراموش شده

شهرهای باستانی، از مهم‌ترین آثار تاریخی هستند که به محققان در شناخت بیشتر دوره‌های مختلف تاریخی، کمک می‌کنند. کاوش‌های باستان‌شناسی در این شهرها، علاوه بر اینکه روش زندگی و اعتقادات ساکنان آن‌ها را مشخص می‌کنند، اطلاعات بسیار مفیدی را در زمینه‌ی هنر و صنعت اقوام گذشته به‌همراه دارد.

در یک تقسیم‌بندی کلی، شهرهای باستانی از نظر امکان دسترسی به آن‌ها، به دو گروه تقسیم می‌شوند. گروه اول شهرهایی هستند که در منابع تاریخی، نام و مشخصات آن‌ها وجود دارد ولی در مکان جغرافیایی مورد نظر، هیچ اثری از آن شهر به‌جای نمانده است. گروه دوم شهرهایی هستند که ویرانه‌ها و بقایای آن‌ها بر جای مانده است. تعداد این شهرها نسبت به شهرهای گروه اول، بسیار بیشتر است و در گوشه‌و‌کنار هر سرزمین کهنی، تعدادی از آن‌ها وجود دارد. ایران‌زمین نیز به‌عنوان سرزمینی باستانی، تعداد زیادی از این شهرهای باستانی را در خود جای داده است. شهرهایی که گاه چنان اهمیت داشته‌اند، که این سرزمین به نام آن‌ها شناخته می‌شده است.

امروزه برخی از این آثار تاریخی ارزنده با بی‌مهری مواجه شده‌اند و در سایه‌ی کم‌توجهی مسئولان مربوطه، به‌جای اکتشاف و تحقیق و سعی در حفظ بناهای به‌جای‌مانده در آن‌ها، به از‌بین‌رفتن این اسناد زنده‌ی تاریخی نیز کمک می‌شود.

یکی از این شهرهای باستانی، بلاد شاپور است که در ضلع جنوبی شهر دهدشت استان کهگیلویه و بویراحمد قرار دارد و با اینکه در سال ۱۳۶۴ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده، هنوز بعد از گذشت سه دهه، اقدامات لازم برای حفظ و نگهداری آن انجام نشده است. این شهر با وسعتی بیش از ۳۵ هکتار، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین محوطه‌های باستانی کشور، شناخته می‌شود. البته برخی از محققان تاریخی معتقد هستند که مساحت اصلی آن، حدود ۶۰ هکتار بوده است. اما به‌دلیل انجام نشدن اکتشافات باستان‌شناسی در این منطقه، هنوز بخش‌هایی از این شهر باستانی زیر خاک مدفون است و درستی این نظریه، ثابت نشده است.

تاریخچه‌ی بلاد شاپور

بنای اولیه‌ی این شهر، که به‌دلیل وجود ۷ امامزاده در اطرافش، به شهر هفت گنبد مشهور است، مربوط به اوایل دوره‌ی ساسانی است. برخی، دستور ساخت آن را به اردشیر اول نسبت می‌دهند و برخی دیگر معتقد هستند که شاپور اول، فرزند اردشیر اول، دستور ساخت این شهر را داده است. اما تمامی مورخان در این مطلب اتفاق‌نظر دارند که سابقه‌ی سکونت در این منطقه از ابتدای دوره‌ی ساسانیان، فراتر نمی‌رود. بلاد شاپور در برخی از حکومت‌ها مانند ایلخانان از رونق بیشتری برخوردار بوده است اما اوج توسعه‌ی این شهر، مربوط به دوران سلجوقیان و به‌ویژه صفویان بوده است. برخی از سیاحان دوره‌ی صفوی در سفرنامه‌های خود، شهر بلاد شاپور را شهری وسیع و پیشرفته معرفی کرده‌اند و از مرمت برخی از ساختمان‌های کهن این شهر در آن زمان، خبر داده‌اند.

عبور یکی از شاخه‌های فرعی جاده‌ی ابریشم از بلاد شاپور و تردد کاروان‌های بازرگانی، علت رونق اقتصادی این شهر بوده و باعث شده تا این شهر، بزرگترین شهر تجاری جنوب ایران در زمان صفویان باشد. از طرفی دیگر، بلاد شاپور یکی از شهرهای مهم مذهبی در آن زمان بوده است. در این شهر، بناهای مذهبی متعددی وجود داشته که بقایای بسیاری از آن‌ها هنوز هم پابرجا است؛ امامزادگان جابر، ابراهیم، بی‌بی عصمت، سلطان مهدی، پیرغازی (جعفر)، آقامیر و معصوم، بقعه یا قدمگاه خضر نبی و آرامگاه سه دختران.

سهم بلاد شاپور از ناامنی‌های دوره‌‌ی زندیه، غارت و ویرانی بود و این شهر پس از دوران زندیه، رونق خود را از دست داد.

سیمای کلی بلاد شاپور

بلاد شاپور در حدود ۲۰۰۰ منزل مسکونی دارد که در میان آن‌ها، ساختمان‌هایی چندطبقه با سبک معماری دوره‌ی ایلخانی وجود دارد. این خانه‌ها، آب مورد نیاز خود را از چاه تامین می‌کردند و در اکثر آن‌ها حداقل یک چاه آب وجود دارد. در این شهر، چهار گرمابه‌ی سنتی وجود دارد که شاخص‌ترین آن‌ها، حمام معروف به کهیار است که در ضلع غربی و نزدیک کاروانسرای شهر قرار دارد. این حمام، سقف گنبدی دارد و تنها بنای شهر است که در آن، از آجر استفاده شده است.

در میان ۴ مسجد موجود در شهر، مسجد جامع که در سمت شرقی شهر، بین بازار و خیابان اصلی قرار دارد، قدیمی‌ترین مسجد شهر است و مساجد شهر نیز مانند منازل مسکونی، چاه آب دارند. کاروانسرای نسبتا بزرگ این شهر، ۳۶ حجره و تنورخانه‌ی مجهزی برای پخت نان دارد. بازار بزرگ بلاد شاپور، از قسمت غربی شهر، نزدیک کاروان‌سرا شروع می‌شود و تا نزدیک ارگ حکومتی در شرق شهر، ادامه دارد. در واقع، بازار این شهر، شاه‌راهی است که غرب و شرق را به هم متصل می‌کند و تمامی معابر اصلی شهر با آن در ارتباط هستند.

بیشتر بناهای عام‌المنفعه مانند دو مدرسه‌ی شهر، در مسیر بازار قرار دارند. در این شهر، آب‌انباری نزدیک ارگ حکومتی وجود دارد که با آب‌راه‌های متعدد، به قنات‌های طویل اطراف شهر متصل است و آب آشامیدنی ارگ را تامین می‌کرده است. این شهر تاریخی، پل‌های متعددی دارد و تمامی راه‌های آن، سنگ‌فرش شده هستند. بلاد شاپور، حصاری دارای قلعه و برج در اطراف خود داشته که بخش‌هایی از آن هنوز سالم است. این شهر، دو دروازه‌ی اصلی دارد؛ یکی در ضلع غربی و دیگری در سمت شمال شرقی و در مجاورت هر یک از این دروازه‌ها، گورستان‌های شهر، واقع شده است.

مصالح به کاررفته در بلاد شاپور، سنگ لاشه، گچ، ساروج، خاک و تنبوشه‌های سفالی هستند و در گوشه‌وکنار این شهر، طاق‌ها و گچ‌بری‌هایی به سبک معماری دوران صفوی دیده می‌شود. روی تپه‌ی مشرف به شهر نیز دو اثر تاریخی، خودنمایی می‌کند. یکی عبادت‌گاهی که در مسیر منتهی به آن، پله‌های زیادی روی تپه وجود دارد و دیگری مقبره‌ای خانوادگی که در آن، اجساد یک مرد، یک زن و یک نوزاد کشف شده است.

در سفر به استان کهگیلویه و بویراحمد، بازدید از بلاد شاپور، می‌تواند تجربه‌ی خوبی برای علاقه‌مندان به تاریخ این سرزمین باشد و گشت‌و‌گذاری کوتاه در این شهر باستانی، خالی از لطف نیست.