تفاوت مار سمی و غیر سمی | راه های تشخیص + عکس

پوریا  محمدی پیوند
پوریا محمدی پیوند دوشنبه، ۷ شهریور ۱۴۰۱ ساعت ۱۴:۰۶
تفاوت مار سمی و غیر سمی | راه های تشخیص + عکس

یکی از خطرهای سفر، به‌ویژه در طبیعت‌گردی، مواجهه با حیوانات خطرآفرین مثل «مارها» است؛ بنابراین عملکرد مناسب و تشخیص مار سمی از غیرسمی حائز اهمیت است.

نسخه اولیه این مقاله در تاریخ ۱۳۹۷/۰۴/۱۴ توسط محمد میرافشاری نوشته شده و در تاریخ ۱۴۰۱/۰۶/۰۵ به‌روزرسانی شده است.

فرق مار سمی و غیر سمی چیست؟

فرق مار سمی و غیر سمی را نمی‌توان به‌طور قطعی عنوان کرد؛ به همین دلیل بهتر است گونه‌های مختلف مارها را بشناسید تا بتوانید مار سمی را از غیر سمی تشخیص دهید. مارهای با سر مثلثی، مردمک بیضوی چشم و دارای روزنه‌های بینی اغلب سمی هستند؛ به‌علاوه یا وجود دو علامت سوراخ مانند در نزدیکی همدیگر در جای زخم نیش مار، نشان از سمی بودن ار دارد.

زهر مار، یک سم کشنده است که سالانه جان صدها نفر از مردم جهان را می‌گیرد؛ با این حال، اکثر گونه‌های مار، سمی نیستند. مهم نیست اهل سفر باشید یا نه؛ خطر روبه‌رویی با مار در هر شرایطی ممکن است؛ اگرچه در شهرهای بزرگ این خطر بسیار کم است. بهترین گزینه برای مقابله با خطرهای احتمالی مارگزیدگی، آشنایی با انواع مارها و روش‌های تشخیص سمی بودن یا غیرسمی بودن آن محسوب می‌شود. با این مقاله همراه شوید تا با شناخت ویژگی‌های انواع مارها، بتوانید گونه‌های سمی را از غیر سمی تشخیص دهید.

 مار سمی سبز رنگ

عکس‌ از وب‌سایت buzzle

آنچه باید درباره مارهای سمی بدانید:

علت نیش زدن مار چیست؟

برای اکثر مردم، کلمه «مار» تداعی‌کننده تصویری از یک موجود سمی و خطرناک است که بیشتر در چاله‌های سیاه و تاریک می‌خزد؛ اما واقعیت کمی متفاوت است. مارها موجودات ترسویی هستند و اغلب دوست دارند از موجودات متجاوزی همچون انسان‌ها دوری کنند.

مارها هنگامی که موجود مزاحمی می‌بینند، علائم هشداردهنده‌ای ایجاد می‌کنند. آن‌ها تا زمانی که تهدیدی برای جان یا آشیانه‌شان حس نکنند، سعی می‌کنند از انسان دوری کنند. مارها به‌وسیله روش‌های مختلفی همچون تکان دادن سریع دم (مارهای زنگی)، بلند کردن و تکان دادن سر (مار کبرا) و ترشح ماده سمی به‌سمت متجاوز (همه مارهای سمی) به او هشدار می‌دهند و به این وسیله، زمان بیشتری برای فرار به دست می‌آورند. مارها تنها زمانی از ترشح زهر استفاده می‌کنند که چاره‌ای نداشته باشند؛ به عبارت دیگر ترشح زهر، آخرین سلاح مارها در برابر متجاوزان است.

مارها سم دارند یا زهر؟

مارها اغلب به دو دسته سمی و غیرسمی تقسیم می‌شوند. با این حال، عبارت «سمی» یک واژه عمومی است. این واژه به‌صورت عمومی به موادی اطلاق می‌شود که تزریق یا بلعیدن آن‌ها ممکن است خطرآفرین باشد؛ مثلا قارچ سمی، الکل دناتوره (الکل تغییریافته) یا سایر موارد مضر برای بدن؛ اما «زهر» یک واژه خاص برای سمی است که توسط یک حیوان همچون مار، عنکبوت یا عقرب تولید می‌شود.

خارج کردن زهر مار

عکس‌ از وب‌سایت buzzle

سموم ترشح‌شده توسط این حیوانات در داخل بدن خود آن‌ها تشکیل می‌شود و تنها زمانی که در بافت‌های قربانی (همچون خون که در واقع یک بافت است) تزریق شود، عوارض جانبی خواهد داشت. در غیر این صورت، سیستم گوارش کاملا طبیعی و سالم انسان می‌تواند زهر اکثر مارها را بدون هیچ عوارض جانبی هضم کند.

درخصوص مارها از واژه «سم» (Poison) بسیار استفاده می‌شود؛ اما باید به این نکته توجه داشته باشید که سم، واژه‌ای عمومی و استفاده از «زهر» (Venom) انتخاب بهتری است؛ با این حال، معمولا از واژه «سم» استفاده می‌شود.

تفاوت مار سمی از غیر سمی

از آنجایی که هیچ ویژگی متمایزکننده‌ قطعی بین مارهای سمی و غیرسمی وجود ندارد، بهتر است برای تشخیص یک مارسمی، گونه‌های خاصی از آن‌ها را بشناسیم. این کار راحت‌تر و مطمئن‌تر از به خاطر سپردن نشانه‌های عمومی آن‌ها است. برای اینکه شناسایی این‌گونه مارها راحت‌تر باشد، در این مقاله فهرستی از ویژگی‌ها را بیان می‌کنیم؛ اما به یاد داشته باشید که در مواقع مارگزیدگی بهتر است جانب احتیاط را پیش گرفت و حتی در صورت گزیدگی توسط مارهای ظاهرا غیرسمی نیز، اقدامات و مراقبت‌های پزشکی ضروری است. بی‌توجهی به این موضوع ممکن است خطرناک یا شاید مرگ‌آور باشد.

سر مثلثی

سر مثلثی شکل مار سمی

عکس‌ از وب‌سایت buzzle

اغلب مارهای سمی دارای سر مثلثی (Triangular Head) هستند که این مثلث در سمت دهان باریک‌تر می‌شود. مارهای غیر سمی معمولا سر هموار و منحنی شکلی دارند؛ با این حال، برخی از گونه‌های غیرسمی نیز برای هشدار دادن و ترساندن متجاوزان، ممکن است سر خود را باریک‌تر کنند در حالی که برخی دیگر از مارها ممکن است به‌صورت طبیعی سر باریک و تیزی داشته باشند. یک مثال قابل‌توجه مار «واین» (Wine Snake) است که تیزی قابل‌توجهی در قسمت سر دارد. در کل، عاقلانه‌ترین کار این است که به مارهایی که دارای سر مخروطی با نوک‌تیز هستند، نزدیک نشویم.

مردمک بیضوی چشم

مردمک بیضوی چشم مارها

عکس‌ از وب‌سایت buzzle

مردمک، سوراخی است که نور از طریق آن وارد چشم می‌شود؛ به عبارت دیگر، مردمک داخلی‌ترین دایره تیره‌رنگی است که در مرکز چشم موجودات دارای چشم وجود دارد. مارهای غیرسمی اغلب دارای مردمک‌های گرد هستند؛ در حالی که مارهای سمی، مردمک‌های بیضی‌شکل و گربه‌مانند (Elliptical Pupils) دارند.

البته باید به این نکته توجه داشته باشید که در میان مارهای سمی و خطرناک جهان نیز استثناهایی وجود دارد که مردمک‌های گردی دارند. در این میان، می‌توان به مار کبرا (Cobras) و مار مامبا (Mambas) اشاره کرد. همچنین انواعی از مار بوآ (Boas) هستند که جزو مارهای غیرسمی دسته‌بندی می‌شوند، ولی مردمک‌های بیضی‌شکل دارند.

روزنه‌های بینی

روزنه های بینی مار

عکس‌ از وب‌سایت buzzle

خانواده‌ای از مارها به‌عنوان «افعی روزنه‌دار» (Pit Vipers) شناخته شده‌اند که در زیر سوراخ‌های بینی خود، روزنه‌هایی دارند؛ این روزنه‌ها به پیت (Nose Pits) مشهور است. این روزنه‌ها نوعی حسگر حرارتی هستند و می‌توانند دمای محیط اطراف را به‌خوبی حس کنند.

افعی روزنه‌دار از این توانایی برای مشاهده اطراف خود استفاده می‌کند. این تشخیص معمولا بر اساس تفاوت دمای قسمت‌ها یا اشیای مختلف پیرامون مار انجام می‌گیرد و موجب می‌شود که چنین مارهایی دقت بسیار زیادی در تشخیص و حمله به طعمه مورد نظر داشته باشند. وجود این روزنه‌ها که از مسافت زیاد نیز قابل‌تشخیص است، علامت خوبی برای شناسایی مارهای سمی محسوب می‌شود.

پولک‌ها و فلس‌ها

پولک و فلس مار

عکس‌ از وب‌سایت buzzle

برای تشخیص این مورد باید قسمت زیرین مار را مشاهده کنید؛ بنابراین امکان بررسی آن در حالت زنده وجود ندارد و تنها برای مارهایی که بی‌هوش شده یا مرده باشند، قابل استفاده است. پولک یا فلس (Scales) در شکم مارهای سمی از صفحه مقعدی تا دم آن در یک ردیف قرار می‌گیرد.

بدن مار از پولک‌های مختلفی تشکیل شده که در قسمت‌های مختلف، نام مخصوصی دارد و برای تشخیص مار بسیار مهم است. نوک دم مارهای سمی ممکن است دو ردیف پولک داشته باشد. مارهای غیرسمی، دو ردیف پولک از صفحه مقعدی تا انتهای دم دارند. این روش زمانی که مار مرده یا پوست‌اندازی کرده باشد، بسیار مفید است.

نشانه‌های نیش و جای گزیدگی

 جای گزیدگی

عکس‌ از وب‌سایت buzzle

این مورد، آخرین نشانه و به‌نوعی آزمایش اضطراری برای بعد از گزیدگی است. اگر بعد از نیش زدن، مار محکم قربانی را بگیرد و اجازه رفتن به او ندهد، معمولا نشانه یک مار غیرسمی است. مارهای سمی دو دندان ویژه و توخالی دارند که به دندان نیش (Fang Marks) معروف است و همانند یک سرنگ تزریقی زیرپوستی مقدار کشنده‌ای از سم را وارد بدن قربانی یا شکار خود می‌کند.

یک مارسمی معمولا دندان‌های نیش خود را بلافاصله بعد از نیش زدن به داخل فک خود باز می‌گرداند؛ زیرا این دندان‌ها در حکم سلاحی هستند که باید به‌خوبی از آن‌ها مراقبت شود. اگر دو علامت سوراخ مانند در نزدیکی همدیگر مشاهده شود، حتما مارسمی بوده و باید اقدامات سریعی برای محافظت از فرد و نجات جان او انجام گیرد. اگر جای نیش مار به‌صورت ناهموار و ناصاف باشد، نشانه‌ این است که دندان نیش وجود نداشته و در نتیجه مار نیز سمی نبوده است.

البته زخم حاصل از نیش یک مار غیرسمی نیز می‌تواند باعث ایجاد نگرانی شود؛ زیرا زخم عمیق نیز می‌تواند مشکل‌آفرین باشد؛ با این حال، مارهای سمی متعددی نیز وجود دارند که به‌خاطر اینکه حس تهاجمی دارند و به دفعات زیادی این کار را انجام می‌دهند، نیش خود را در بیشتر موارد داخل فک نگه داشته و بدون استفاده از دندان‌های خود گاز می‌گیرند و سم وارد بدن قربانی می‌شود (هر چند این‌گونه مارها نادر هستند).

در برخی موارد، گونه‌هایی از مار هستند که توانایی تولید سم زیاد در هر دوره از سم‌سازی داخل بدن خود را ندارند و برای اینکه حجم سم تولیدشده در فک آن‌ها زیاد باشد، در بیشتر موارد بدون گاز گرفتن به هدف خود حمله می‌کنند؛ این روش باعث می‌شود که مار در مواقع ضروری، مقدار مورد نیازی از سم را موجود داشته باشد.

سایر ویژگی‌های مار سمی

برخی از مارهای سمی به بهترین وجه توسط ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود تشخیص داده می‌شود؛ از جمله این ویژگی‌ها می‌توان به سر و صدای حاصل از یک «مار زنگی» (Rattle Snake)، یا نوار قرمزرنگ در داخل حاشیه‌های زردرنگ «مارهای مرجانی آمریکای شمالی» (North American coral snakes) اشاره کرد. در این نوع مارها وجود نوارهای قرمز در کنار سیاه، معمولا گواه کشنده نبودن مار است؛ اما مارهایی با نوارهای قرمز در کنار زرد به‌طور معمول کشنده هستند.

فهرست‌های موجود درباره ویژگی‌های یک مار سمی، جامع و حتی کاملا دقیق نیستد؛ اما موارد اشاره‌شده نشانه‌های قابل‌ملاحظه‌ای است که می‌توان به‌خوبی از آن استفاده کرد. به یاد داشته باشید که مارگزیدگی چه سمی و چه غیرسمی باشد، نباید بدون درمان رها شود. یک نیش سمی می‌تواند فرد را از پا در بیاورد و حتی یک نیش غیرسمی نیز می‌تواند عوارض غیرقابل جبرانی به‌همراه داشته باشد.

بهترین شکل محافظت در برابر مواقع نزدیکی به مارها یا محل سکونت آن‌ها، این است که احتیاط را پیشه کنید و به‌آرامی گام بردارید؛ چراکه در تمامی موارد، یک مار تنها زمانی که نگران شده باشد یا غافلگیر شود، نیش می‌زند؛ به عبارتی وقتی تا حدی ترسیده باشد که چاره‌­ای جز نیش زدن برای دفاع از خود نبیند؛ البته بیشتر مارها ترجیح می‌دهند در صلح کامل از محیط دور شوند.

مارغیر سمی

عکس‌ از وب‌سایت buzzle

اگر با مارهای سمی و غیر سمی آشنایی دارید، اطلاعات خود را با ما و دیگر کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

پرسش‌های متداول

انواع مار سمی کدامند؟

مارهای با سر مثلثی، مردمک بیضوی چشم و دارای روزنه‌های بینی اغلب به‌عنوان مار سمی شناخته می‌شوند. مارهای زنگی، سر مسی‌ها، دهان پنبه و مارهای مرجانی از انواع مار سمی هستند.

علت نیش زدن مار چیست؟

دفع مزاحم و خطر احتمالی.

راه های شناخت مار سمی کدامند؟

سر مثلثی شکل، مردمک بیضوی شکل، روزنه‌های بینی، پولک‌ها و فلس‌ها، نشانه‌های نیش و جای گزیدگی

آیا نیش مارهای غیرسمی نیاز به درمان دارد؟

بله؛ مارگزیدگی چه سمی و چه غیرسمی باشد، نباید بدون درمان رها شود.

مطالب مرتبط:

دیدگاه