راه آهن سراسری ایران؛ بیست و پنجمین میراث ملی ایران در یونسکو
راه آهن سراسری در گستره وسیعی از ایران، شمال و جنوب کشور را به یکدیگر وصل می‌کند. این خط ریلی سراسری قدمتی نزدیک به یک قرن دارد.
نسخه اولیه این مقاله در تاریخ ۱۴۰۰/۰۵/۳ منتشر شده و در تاریخ ۱۴۰۱/۰۵/۰۳ به‌روزرسانی شده است.
راه آهن سراسری ایران یکی از قدیمی‌ترین مسیرهای حمل و نقل داخل کشور ما به شمار می‌رود که استان‌های زیادی را پوشش می‌دهد. این خط ریلی گسترده در بازه‌های زمانی مختلف به دست پیمانکاران آمریکایی و اروپایی تکمیل شد و به بهره‌برداری رسید. قدمت راه آهن سراسری ایران نزدیک به ۱۰۰ سال است؛ البته نخستین خطوط ریلی در ایران نزدیک به ۱۵۰ سال پیش ساخته شدند؛ اما عمر خط ریلی گسترده امروزی که از آن با نام راه آهن سراسری شمال جنوب ایران یاد می‌کنند، نزدیک به یک قرن است و پل ورسک شاخص‌ترین اثر سازه‌ای آن محسوب می‌شود.
در مرداد ماه سال ۱۴۰۰ شمسی، نام راه آهن سراسری ایران را با عنوان آخرین اثر ملی ایران در فهرست یونسکو ثبت کردند. اگر علاقه‌مند به آشنایی با تاریخچه و چگونگی ساخت خط ریلی ایران هستید، در این مقاله با ما همراه شوید. در ادامه ما به معرفی کامل راه آهن سراسری ایران و مراحل مختلف ساخت آن می‌پردازیم.
آنچه می‌خواهید درباره راه آهن سراسری ایران بدانید:
- تاریخچه راه آهن سراسری ایران
- راه آهن سراسری ایران چگونه ساخته شد؟
- راه آهن سراسری ایران توسط چه کسی ساخته شد؟
- لایحه راه آهن سراسری ایران
- هزینه ساخت راه آهن سراسری ایران از کجا تامین شد؟
- طول راه آهن سراسری ایران
- نقشه راه آهن سراسری ایران
- ایستگاه های راه آهن سراسری ایران
- فیلم افتتاح راه آهن سراسری ایران
- راه آهن سراسری ایران در یونسکو
تاریخچه راه آهن سراسری ایران
منبع عکس: تین نیوز، عکاس نامشخص
نخستین زمزمه‌های ساخت خط راه آهن سراسری در ایران به زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۲۵۱ شمسی باز می‌گردد که بنا بر تقاضای تاجری انگلیسی امتیاز آن توسط ناصرالدین شاه به او واگذار و یک سال پس از آن، با فشارهای دولت روسیه بر شاه قاجار، این امتیاز لغو شد. در سال ۱۲۵۳ شمسی نیز روس‌ها برای دریافت امتیاز ساخت خط ریلی راه آهن در مسیر جلفا به تبریز تلاش کردند؛ اما این بار فشار انگلیسی‌ها کارساز شد و روس‌ها نیز ناکام ماندند.
منبع عکس: اقتصاد نیوز، عکاس نامشخص
در سال ۱۲۶۱ شمسی بار دیگر دولت‌های اروپایی درصدد دریافت امتیاز احداث خطوط راه آهن در ایران برآمدند. این بار نوبت فرانسوی‌ها بود تا شانس خود را برای بستن قرارداد با ایران امتحان کنند و در نهایت توانستند امتیاز تاسیس خط راه آهن رشت به تهران و اتصال آن تا بوشهر را به دست بیاورند؛ اما به‌دلیل کارشکنی روس‌ها این بار نیز تمام تعهدات فرانسوی‌ها به اجرا در نیامد.
در سال ۱۲۶۵ بار دیگر فرانسوی‌ها برای جبران خسارت‌های ناشی از طرح قبلی قرارداد ساخت بنای راه آهن حضرت عبدالعظیم در تهران و خطوط تراموا در ایران را به‌مدت ۹۹ سال امضا کردند. احداث خط راه آهن تهران تا بوشهر نیز از مفاد این قرارداد بود؛ اما این بار نیز فرانسوی‌ها تنها تا احداث ایستگاه راه آهن تهران پیش رفتند. در طول بیش از ۲۵ سال بعد بارها دولت‌های غربی خواستار اجرای طرح احداث راه آهن سراسری در ایران شدند که هیچ‌کدام به نتیجه نرسید.
عکاس: حسن مقدسی
در سال ۱۲۹۱ شمسی بار دیگر ایران قرارداد ساخت خط ریلی راه آهن را در منطقه شمال غربی کشور با پیمانکاران روسی امضا کرد. از یک سال بعد از آن و به‌مدت سه سال ساخت خط ریلی میان جلفا و تبریز به سرانجام رسید. ساخت این مسیر ریلی هم‌زمان با جنگ جهانی اول بود و دولت روس خط راه آهنی به طول ۴۱۹ کیلومتر در مرز ایران با ترکیه را راه‌اندازی کرد که در حدود ۱۵۰ کیلومتر آن داخل خاک ایران قرار داشت. در این زمان از خطوط راه آهن داخل ایران استفاده‌های نظامی می‌شد.
عکاس: سعید محمدی
تا پیش از روی کار آمدن رضاخان، در حدود نیم قرن تلاش‌هایی برای احداث راه آهن سراسری ایران صورت گرفت؛ اما نتیجه‌ای در بر نداشت. در نهایت در روز ۲۳ مهر سال ۱۳۰۶ شمسی، کلنگ احداث راه آهن سراسری ایران در محل دروازه گمرک تهران به دست رضا شاه به زمین خورد و شرکت پیمانکار آمریکایی متعهد به راه‌اندازی خطوط ریل راه آهن سراسری ایران از شمال شرقی به جنوب غربی ایران شد. پس از گذشت ۱۱ سال و در سال ۱۳۱۷، راه آهن سراسری ایران از بندر گز در جنوب دریای خزر، به بندر امام خمینی در خلیج فارس رسید.
راه آهن سراسری ایران چگونه ساخته شد؟
عکاس: شهرام خدادادی
گرچه نخستین بار در دوره حکومت قاجار اقدام‌هایی برای ساخت مسیر ریلی در ایران انجام شد، تا دوره پهلوی اول هیچ برنامه قابل‌توجهی در این زمینه وجود نداشت و در سال ۱۳۰۶ با طراحی اولیه کمپانی‌های آمریکایی و آلمانی قرارداد احداث راه آهن سراسری ایران با هزینه ساخت هر کیلومتر ۳۶۸ تومان منعقد شد.
هدف رضا شاه از ساخت راه آهن سراسری ایران توسعه حمل و نقل داخل کشور و ایجاد راهی با کیفیت بالاتر نسبت به مسیر شوسه بود. گرچه منافع دولت انگلستان را در ساخت این مسیر ریلی گسترده در نظر گرفته بودند و در ابتدا تنها استفاده نظامی از این مسیر ریلی می‌شد، ساخت راه آهن سراسری ایران به توسعه تجاری ایران کمک زیادی کرد.
با ساخت راه آهن سراسری ایران، دسترسی به شهرهای شمالی و اعزام نیرو و تجهیزات نظامی به شهرهای مختلف آسان شد. البته بر اساس مفاد موجود در قرارداد ساخت، این مسیر ریلی از شهرهای مهمی عبور نمی‌کرد و به همین دلیل منتقدان و مخالفان زیادی داشت.
منبع عکس: خبرگزاری ایرنا، عکاس نامشخص
در زمان ساخت راه آهن سراسری ایران اداره‌ای با نام راه و شوارع وظیفه ساخت مسیرهای جاده‌ای و بین‌شهری را عهده‌دار بود. پس از عقد قرارداد برای ساخت راه آهن در ایران، توجه ویژه‌ای به این بخش شد و در نهایت در سال ۱۳۱۴ اداره راه آهن دولتی ایران برای رسیدگی مستقیم به احداث خطوط ریلی تاسیس شد که زیر نظر اداره راه و شوارع قرار داشت. تامین نیروی انسانی و تجهیزات مورد نیاز ساخت این خط ریلی سراسری بر عهده این اداره بود.
پس از تکمیل راه آهن سراسری ایران، خطوط انشعابی راه آهن تا زنجان، کاشان و سمنان به‌سمت تهران نیز گسترش یافتند. خط ریلی اولیه در مسیر جنوب به شمال از دشت خوزستان می‌گذشت و به اهواز می‌رسید و سپس با عبور از کارون و اندیمشک تا اراک، قم و تهران امتداد داشت. در ادامه مسیر، این خط ریلی با عبور از فیروزکوه به دریای خزر متصل می‌شد.
منبع عکس: ایسکا نیوز، عکاس نامشخص
در ساخت راه آهن سراسری ایران مهندسان اروپایی و آمریکایی از سراسر جهان نقش داشتند و بسیاری از آن‌ها پس از ساخت این مسیر در ایران ساکن شدند. سخت‌ترین بخش ساخت راه آهن سراسری ایران در قسمت کوهستان‌ها قرار داشت که برای ساخت ریل راه آهن در این مناطق از طراحی مهندسان برجسته استفاده شده است و پل‌ها و تونل‌های عظیمی در این مسیرها احداث شدند.
فقر دانش، نبود امکانات مناسب برای طراحی و سلطه دولت‌های غربی تاثیر زیادی بر تعیین مسیر حرکت راه آهن سراسری ایران گذاشت و این خط ریلی از شهرهای بزرگ مرکز ایران عبور نکرد.
راه آهن سراسری ایران توسط چه کسی ساخته شد؟
عکاس: آرمین رمضان زاد
راه آهن سراسری ایران پس از تصویب لایحه ساخت آن در سال ۱۳۰۵ شمسی، پس از یک سال به دستور مستقیم رضا شاه پهلوی به مرحله عملیاتی رسید. در ابتدا مهندسان آمریکایی، آلمانی و معماران و کارگران ایرانی شروع به طراحی و ساخت این خط ریلی گسترده کردند؛ اما در طول ۱۱ سال بعد، مهندسان بسیاری از سایر نقاط اروپا از جمله دانمارک نیز به این گروه پیوستند.
راه آهن سراسری نخست کارکرد نظامی داشت و برای برقراری امنیت و جابه‌جایی تسلیحات نظامی از آن استفاده می‌شد. عبور بخش‌های زیادی از ریل‌ها از میان کوهستان سبب طراحی پل‌ها و مسیرهای پیچ در پیچی شد که امروزه اهمیت بالای طراحی آن‌ها در حدود ۱۰۰ سال پیش مشخص شده‌اند. انتخاب مسیر راه آهن سراسری با توجه به تسلط دولت‌های روسیه و انگلیس بر بخش‌های شمال و جنوب کشور ما، دستخوش ملاحظات زیادی شد.
نبود دانشگاه‌های صنعتی و مهندسی در ایران، سبب مهاجرت بسیاری از ایرانیان برای ادامه تحصیل به خارج از کشور بود و پس از بازگشت افراد تحصیلکرده به ایران بسیاری از آن‌ها در شغل‌های مدیریتی و وزارتی مشغول به کار می‌شدند و ضعف توانایی‌های فنی در ایران و نبود مهندسان طراح، رضا شاه را مجبور به استفاده از مهندسان بیگانه کرد. این انتخاب اجباری تاثیر زیادی در تعیین مسیر راه آهن سراسری گذاشت و دخالت ایران در طراحی نقشه راه آهن سراسری را محدود کرد.
عکاس: شهرام خدادادی
در زمان حکومت قاجار بارها نقشه‌هایی توسط فرانسوی‌ها و سایر مهندسان اروپایی طراحی شد؛ اما فقدان نیروی عملیاتی مناسب در طراحی مسیر، اجازه پیاده کردن این نقشه‌ها را نمی‌داد. پس از ساخت مسیر ریلی سراسری نیز بسیاری از لوکوموتیورانانی که در ایران حضور داشتند، غیرایرانی بودند؛ اما به مرور زمان نیروهای تازه نفس در ایران آموزش دیدند. تا پیش از پایان جنگ جهانی دوم، استفاده از راه آهن سراسری ایران نیز در انحصار بیگانگان بود؛ اما با اتمام جنگ و خرید بخشی از لکوموتیوها آمریکایی توسط رضا شاه، ایرانیان آغاز به بهره‌برداری از خطوط راه آهن سراسری کردند.
لایحه راه آهن سراسری ایران
منبع عکس: خبرگزاری مهر، عکاس نامشخص
لایحه تاسیس راه آهن سراسری ایران در تاریخ چهارم اسفند ماه سال ۱۳۰۵ شمسی توسط مهدی قلی هدایت معروف به «مخبر السلطنه» به مجلس ارائه شد و به تصویب نمایندگان مجلس شورای ملی رسید. مخبر السلطنه وزیر فواید عامه وقت بود و اصرار زیادی بر اجرای پروژه راه آهن سراسری در ایران داشت. ساخت خطوط ریلی راه آهن شمال به جنوب نیز از ۲۳ مهر ۱۳۰۶ آغاز شد و در سال ۱۳۱۷ به پایان رسید. در طول مجلس پنجم، نمایندگان بارها بر ضرورت تاسیس خط سراسری راه آهن تاکید می‌کردند و منتقدان و مدافعان زیادی نسبت به راه‌اندازی این خط ریلی نظرات متفاوتی داشتند.
اختلاف میان نمایندگان مجلس درباره تاسیس راه آهن سراسری ایران به نشریات و جراید نیز راه یافت و بازار شایعات و انتقادها داغ شد. دکتر مصدق از منتقدان اصلی این طرح بود و اعتقاد داشت که این طرح توجیه اقتصادی ندارد. دیگر مخالفت دکتر مصدق با نقشه مسیر این خط ریل سراسری بود که نمی‌شد از آن برای ورود گردشگران خارجی به ایران و کسب درآمد استفاده کرد؛ بنابراین ساخت راه آهن سراسری را برخلاف مصلحت اقتصادی و عمومی کشور می‌دید.
عکاس: شهرام خدادادی
در بسیاری از روزنامه‌های مطرح مانند «عصر جدید» نیز مخالفت‌ها و نقدهای گسترده‌ای با طرح ساخت راه آهن سراسری شد. در نهایت با تصویب این لایحه توسط مجلس نمایندگان برای عملیاتی شدن این پروژه بودجه‌هایی را نیز تخصیص دادند و بار تامین هزینه‌ها به مردم تحمیل شد. نمایندگان مخالف نیز که بر تغییر مسیر طراحی شده از راه آهن شمال به جنوب به راه آهن شرقی غربی تاکید داشتند، نتوانستند در تغییر مسیر راه آهن سراسری تاثیری بگذارند. دخالت مستقیم دولت انگلستان و حمایت رضا شاه از آن‌ها در این زمینه مهم‌ترین دلیل ناکامی نمایندگان ایران بود.
هزینه ساخت راه آهن سراسری ایران از کجا تامین شد؟
عکاس: محبوبه میروکیلی
هزینه‌های ساخت راه آهن سراسری ایران برای کشور ما بسیار بالا بود. از طرفی هیچ‌گونه سرمایه‌گذاری خارجی در این زمینه انجام نشد و ایران به‌تنهایی باید مخارج ساخت این مسیر ریلی را تامین می‌کرد. بخش عمده هزینه‌های ساخت راه آهن سراسری از محل مالیات بر چای، قند و شکر تامین شد و برای کمبود بودجه دولت ایران از وام‌های بانکی و اعتبارات دولتی بهره برد.
منبع عکس: خبرگزاری ایرنا، عکاس نامشخص
در سال ۱۳۰۴ شمسی، قانون انحصار در واردات و خریدوفروش قند، شکر و چای به تصویب رسید که بر اساس آن از هر سه کیلو قند و شکر که به ایران می‌آمد، مبلغی معادل دو ریال و از هر سه کیلو چای مبلغی معادل ۶ ریال به‌عنوان مالیات دریافت می‌شد. به این ترتیب مقدمات شروع کار فراهم شد و هزینه‌های ابتدایی از این منبع تامین شدند. در نهایت با استفاده از اعتبارات بانکی کسری بودجه را نیز تامین کردند و کار ساخت راه آهن سراسری ایران به پایان رسید.
طول راه آهن سراسری ایران
عکاس: شهرام خدادادی
مسیر و طرح اولیه برای ساخت راه آهن سراسری شمال جنوب ایران در مسافتی بیش از ۱۳۰۰ کیلومتر برآورد شده بود. در حال حاضر نیز طول این مسیر در حدود ۱۴۰۰ کیلومتر در پرونده ثبت جهانی این اثر در سازمان یونسکو به ثبت رسیده است.
نقشه راه آهن سراسری ایران
در این قسمت می‌توانید مسیر عبوری راه آهن سراسری ایران را روی نقشه مشاهده کنید. در تصویر گستردگی خطوط ریلی راه آهن مشخص است.
ایستگاه های راه آهن سراسری ایران
منبع عکس: خبرگزاری تسنیم، عکاس نامشخص
راه آهن سراسری شمال جنوب ایران از نواحی مختلفی از کشور ما می‌گذرد و ۸۹ ایستگاه انتخابی از این مسیر ریلی با توجه به ارزش‌های تاریخی و مستند نگاری در پرونده بررسی این اثر برای ثبت در فهرست یونسکو قرار گرفته‌اند. مسیر ریلی راه آهن سراسری در شمال ایران از بندر گز در جنوب دریای خزر آغاز می‌شود و تا بندر امام خمینی در کرانه خلیج فارس امتداد دارد. در طول مسیر این خط ریلی ایستگاه‌های مهمی مانند قائمشهر، گدوک، گرمسار، تهران، اراک، دورود، شهبازان و اندیمشک قرار گرفته‌اند.
منابع عکس‌ها: خبر آنلاین، خبرگزاری مهر، تین نیوز و اقتصاد نیوز، عکاس‌ها نامشخص
راه آهن سراسری ایران در طول مسیر خود از شمال به جنوب، از کوهستان‌های البرز و گردنه مرتفع فیروزکوه با تونل‌ها و پل‌های متعددی عبور می‌کند. سپس با گذر از جلگه ورامین به تهران می‌رسد و در ادامه مسیر همواری به‌سمت قم و اراک دارد. پس از آن خطوط ریلی بار دیگر به مناطق کوهستانی در لرستان می‌رسند و با گذشتن از پل‌ها و تونل‌ها به اندیمشک و جلگه خوزستان وارد می‌شوند.
ادامه مسیر راه آهن سراسری در جوار شهرهای دزفول و اهواز ادامه دارد. در نهایت با عبور خط ریلی راه آهن سراسری از پل کارون در جوار خرمشهر، این مسیر طولانی به نقطه پایانی خود در بندر امام خمینی و کرانه خلیج فارس می‌رسد.
خطوط تکمیلی در طول سال‌های بعد به مسیر راه آهن سراسری ایران متصل شدند. خط گرمسار به مشهد، تهران به تبریز و قم به کاشان از معروف‌ترین مسیرهای تکمیلی بودند که ساخت آن‌ها در دوره دوم پهلوی به اتمام رسید.
فیلم افتتاح راه آهن سراسری ایران
راه آهن سراسری ایران در یونسکو
منبع عکس: صفحه اینستاگرام farnaz-sd
در تاریخ سوم مرداد ماه سال ۱۴۰۰ شمسی، راه آهن سراسری ایران به‌عنوان نخستین میراث صنعتی و بیست و پنجمین اثر ملی ملموس از کشور ما در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. در این تاریخ چهل و چهارمین اجلاس یونسکو در کشور چین برگزار و پرونده ثبت میراث صنعتی راه آهن سراسری ایران در این مجمع بررسی شد.
راه آهن سراسری ایران طولانی ترین خط ریلی ثبت شده در فهرست یونسکو به شمار می‌رود و از آن با نام راه آهن شمال جنوب ایران یاد می‌کنند. اجلاس چهل و چهارم یونسکو در شرایط همه گیری ویروس کرونا پس از یک سال تاخیر در ۲۵ تیر ماه ۱۴۰۰ آغاز شد و فعالیت آن تا ۹ مرداد نیز ادامه دارد. این اجلاس به‌صورت آنلاین و با رعایت پروتکل‌های بهداشتی برگزار شد و تنها اعضای کمیته بین‌المللی در آن حضور داشتند. پرونده راه آهن سراسری ایران در میان ۳۹ اثر جهانی قرار داشت که ۲۲ اثر آن مربوط به سال ۲۰۲۰ میلادی و باقی آثار مربوط به سال ۲۰۲۱ میلادی بودند.
با ثبت راه آهن سراسری ایران در فهرست میراث ایرانی ملموس یونسکو، تعداد آثار ثبت شده از کشور ما در این فهرست به عدد ۲۵ رسید. ۱۶ اثر ناملموس دیگر نیز از ایران در این فهرست ثبت شده‌اند. تهیه و تدوین پرونده راه آهن سراسری ایران برای عرضه به سازمان یونسکو از سال ۱۳۹۷ در ایران آغاز شد و از موارد مهم مطرح در این پرونده می‌توان به تکنیک و کیفیت ساخت این مسیر ریلی، ابعاد گردشگری آن و مسیر عبوری راه آهن سراسری ایران از جاذبه‌های تاریخی و طبیعی اشاره کرد. دیگر پرونده مورد بررسی در نشست ۲۰۲۱ سازمان یونسکو از ایران، منظر فرهنگی اورامانات است.
منبع عکس: تین نیوز، عکاس نامشخص
در این مقاله به بررسی خط راه آهن سراسری ایران و تاریخچه آن پرداختیم. اگر تجربه سفر با قطار در بخش‌های مختلف کشور به‌خصوص در مسیر شمال به جنوب را دارید، در ادامه تجربه‌های خود را با ما و دیگر کاربران کجارو در میان بگذارید.
دیدگاه